Betekent Lys helder water?
De betekenis van Lis of Lys houdt de gemoederen nog altijd bezig. Volgens de schrijver kan Lys hetzelfde zijn als Lee of Leede. Mogelijk ontstond in Lisse een beek, die langs Sassenheim en Warmond uitkwam in de Rijn bij de Lange Mare in Leiden.
Deen Boogerd
Nieuwsblad Jaargang 16 nummer 3 zomer 2017
Vraag aan meerdere etymologen naar een uitleg van de naam Lisse en je krijgt net zoveel of nogmeer antwoorden. Eén van onze enthousiaste vrijwilligers heeft in de serie “sporen van vroeger”in het LisserNieuws zo’n beetje alle mogelijke verklaringen de revue laten passeren om de naam “Lisse” te duiden. Lys, Lisse of een vervorming ervan wordt vaker gebruikt als naam.
Meer hondjes die Fikkie heten!
Een opsomming van wat ik zoal tegen kwam en er is nog veel meer. Wat mij opvalt als overeenkomst geef ik in blauw aan. Hoog in de Alpen bij de grens Zwitserland-Italië, is een bergrug “de Lyskamm” (witte bergrug) bestaande uit vier toppen met een gigantische gletsjer. Uit die ijsmassa ontspringt een bergrivier “de Lys”. Zij stroomt door de “Valle du Lys”(opvallende heldere stroom). Lisieux, grote en ſchone Stadt in Opper Normandyen, aan den vloed* Lezon. (uit Algemeen Woordenboek Des gantſchen aardrijks 1710). Rivieren en beken werden ook wel “vloed”vgenoemd. Lys, gehuchtje in het departement Pyrénées-Atlantiques ligt bij een onopvallend bergbeekje, de huizen en het kerkje zijn wit.
Saint-Martin Lys plaats aan de rivier de Aude in de flanken van de Pyreneeën. Het wildwaterriviertje stroomt door het Pierre Lys gebied met blanke rotsen (Pierre, Petrus, petra, rots, – Lys, blank, blanco, onbevlekt). Dammarie-lès-Lys, plaats aan de Seine. Lisses, tadsdeel van Evry, vlakbij Parijs aan de Seine (plein hier is “Square du Village” is Vierkant van het Dorp). Lys-Saint-Georges, een plaats in het departement Indre (regio Centre-Val de Loire) aan een meanderend helder riviertje de Gourdon. Dent de Lys is een berg in de Berner Alpen, met besneeuwde toppen op een hoogte van 2.014 m. Brugge was hoofdstad van een Frans departement (département de la Lys) in de Nederlanden, genoemd naar de rivier de Leie. Sailly sur la Lys, (Nederlands: Zelleken of Zellebeke) ligt op de grens tussen België en Frankrijk. In departement Pasdu -Calais stroomt de rivier de Lys, die aan de Belgische kant de Leie wordt genoemd. Capelle sur la Lys gehucht langs de Leie met een Kapelstraat (Reu de la Capelle) met een pittoresk kapelletje.
Erquinghem-Lys (Nederlands: Erkegem-aande-Leie) deze gemeente ligt iets noordelijker. Aire sur la Lys (Nederlands: Ariën-aan-de-Leie) Lissewege, West Vlaanderen Lissewege, het witte dorp. Lisse, Zuid-Holland, 9de eeuw Lux, de naam Lux “zal wel een verkeerde spelling zijn”, zo wordt geschreven bij een uitleg. Echter dat een x verandert in een s, ss of ks is niet vreemd, daarover straks meer.
Fleur de Lis (ook fleur-de-lys of Franse lelie) wordt gebruikt in de heraldiek, waar ze vooral geassocieerd wordt met Frankrijk. De lelie is in de leer der emblemata een symbool van de maagd Maria,c zuiverheid en maagdelijkheid. De naam betekentletterlijk leliebloem, het symbool is in feite een gestileerde Lis, een helder gele bloem.
“De Tranen van Lys” is een zeldzaam en duur vergif. Het is helder en zo zoet als water en het laat geen sporen na. “Lys is een vrijstad in Games of Thrones” ! Lisse, op veel verfblikken vermelding in het Frans voor glad in de vorm van glanzend (uitspraak is lies). Lys in de scandinavische talen als zelfstandig naamwoord licht, schijn, schijnsel en als bijwoord hel, helder, klaar en licht.
Overeenkomsten?
De Lyskamm met haar Gletsjer en de maagdelijke sneeuw op haar toppen ook op de Col du Lys. Lisse is ook glans en effen als het gaat om verf. Witte rotsen van “Pierre de Lys” die het zonlicht weerkaatsen, net zo hard als een blanke top der duinen. Al is het donker, de gele Lis waarschuwt als een helder brandende kaars, ”niet verder lopen anders verzuip je in het moeras”! Maria heeft “de fleur de Lis” als symbool van reinheid (onbevlekt). Zoeken naar overeenkomsten is een manier om iets te leren over de herkomst van een naam. Het woord helder in de vorm van ongerept, onaangetast, klaarheid en rein, zie ik een gelijkenis met Lisse, dat vroeger ook Lys werd genoemd?
La Lys in Frankrijk, de Leie in België
De rivier “la Lys” in de opsomming van naamgenoten spreekt mij het meest tot de verbeelding. Zij ontspringt in Nord du Calais bij Lisbourg (in het Nederlands Liegesboort uit “Legios burthi”, betekent ‘geboorteplaats of bron van de Leie’.) Deze Leie, die in Gent samenvloeit met de Schelde, werd voor het eerst vermeld in een Latijnse akte uit 694 als “super fluvio Legia” dat is ‘boven de stroom Leie’. De Kelten noemden deze beek al “Legia” wat overgenomen werd door de Romeinen. In het 33ste jaarboek 2008 van Ons Erfdeel vzw in “De Franse Nederlanden” staat een verslag over een reis langs de Leie van Luc Devoldere. Als startpunt van zijn reis langs de Lys/Leie begon hij bij de bron. Over de bron had hij gelezen dat ze regen kon voorspellen want dan gaf ze minder helder water. De mate van troebelheid zei iets over de grootte van de te verwachten bui. Toen hij begon met de reis regende het pijpestelen. Het water van de ‘Lys’ was die dag niet ‘lisse’, rimpelloos en helder: het was blauwgrijs en werd al heel snel modderbruin. Dit lezende moest ik denken aan de Barnsloot die parallel aan het spoor loopt langs het veen. Het water is daar niet lisse/helder het water is bruin gekleurd door het veen. Het water dat aan de voet van het Berckhouterduin uit de grond welde was wel lisse, klaar en helder. Jan de Graaff beschrijft “de Beeck” (Kerksloot), die toen nog stroomde door de “Mossenhof”, in zijn Lisser Arkadia als volgt. ±1765.
“terwijl een beekje stroomt
dat als kristal vertoont
in zuivere klaarheid”
Heel kort samengevat maar wel een helder stukje. (pag.46 uit “t Roemwaard Lisse”)
Klanken in het Hollands dialect
Van Jacques van der Velden (etymoloog) kreeg ik o.a. de volgende verklaring toegestuurd. Waar sommigen zeggen dat Lux niets met Lys te maken kan hebben, zou ik zeggen dat het heel goed mogelijk is dat Lis, Lisse ‘helder of licht’ kan betekenen, gezien de oudere vormen Lux en Ljusne. Vergelijk fox-fuchs, met luxleucht, licht en denk aan ox-os, vox-vos, Xanten-Santen, Bruxelles-Brussel, Saxnem-Sassem, Xander-Sander, men schrijft Texel en zegt Tessel. Hollandse dialecten maken dus van een x vaak een s-klank. Zo zou lux in oud-hollands als lusch of lisch kunnen klinken.
Waternamen of hydroniemen zijn de oudste namen die we kennen. Als betekenis voor de naam Leiden komen we uit op waterleiding als waterloop en welke in velerlei variaties voorkomt zoals Lee, Lei, Liede, Leede en Leie. Dit kan een gegraven waterloop zijn maar evengoed een natuurlijke of een rechtgetrokken en verdiepte beek. Het zal waarschijnlijk niet toevallig zijn dat de ‘echte Leidenaar’ “Leie” zegt i.p.v. Leiden. Als Leie en Lys in betekenis het zelfde is dan is er ook een koppeling naar Lee of Lede. Op Wikipedia staat een beschrijving over “de Lee of Lierwatering” een riviertje in het Zuid-Hollandse Westland dat stroomt door het centrum van De Lier. De plaatsnaam De Lier komt van het riviertje De Lee. In oude geschriften spreekt men van de Lihora ook wel Liora, wat de heldere betekent.
Als Lys, Leie, Lee en de Leede het zelfde is, zou Lys dan het brongebied van de Lee/Leede
zijn? Met in het verlengde ook de Mare die in hartje Leiden uitstroomt in de oude Rijn. Menno Dijkstra schrijft in zijn boek “Rondom de mondingen van RIJN&MAAS” dat Lys best weleens naar een riviertje genoemd kan zijn. Laten we eens beginnen bij het einde waar “de Mare of Maren” (is Waterloop) uitstroomt in de Oude Rijn”. Daar heet ze “Stille Mare”, voorbij de Haarlemmerstraat heet ze de “Lange Mare”.
Aan de ander kant van de “Oude Vest” de “Nieuwe Mare”, onder de “Marepoortbrug” door heet ze gewoon de “Mare” en op oude kaarten “Maren”. Tot bij het “Warmonderhek”cis ze gekanaliseerd en heet ze nu Haarlemmertrekvaart. In Noordelijke richting draagt ze de naam “de Leede” (is waterloop) na de spoorbrug heet ze “Warmonderleede” en nog wat verder is zij “de Hoflee” die
De Mare was geen gracht maar een rivier, die als een parelsnoer het decolleté van Leiden sierde. Wie verstopt nu zoiets schitterends.? ±1920 (collectie Jan Mark)
achter Sassenheim langs stroomde als “de Lee” langs het land van Floris Schouten bij de Cleypoel. (rechtelijk archief Sassenheim 255. 20-09-1609 ook 105v. 17-2-1601) . hr. Nicolaes Paets van Santhorst verkoopt Jan Janszn. 11 hond weiland genaamd de Bellecamp volgens de oude brief van 7-3-1510 en nu groot 9 hont, belend NW en NO het water genaamd de Lee, ZO het water genaamd Cleypoel. Hier lees je dat het land wordt opgevreten door het water eerst 11 hont later nog maar 9 hont, dus de Poel is dan nog steeds groeiende. Ergens bij de Pallandtlaan passeert de Lee “Huys ter L eede”vlakbij dat mooie oude Sassenheimse zwembad. Vervolgens vormt ze al kronkelend de grens tussen oude kavels en voorbij de “Bonte Krielpolder” volgde ze de diepste delen van het Geestwater.
Berckhouterduin was de bron van meerdere beken. Lisse was geheel omgeven door watertjes, ook één die door het dorp stroomde. Detail uit een kaart van Balthasar Floriszn. van Berckenrode 1615.
Bij de “Ruishorn” komt ze weer te voorschijn als de “Graft” (eigenlijk een verbrede beek) tot aan de molen. Daar vandaan werd de “Graft” recht gegraven wat de haven van Lisse werd. Iets ervoor stroomt de “Kerksloot” in de kromming van de “Graft”. Ten Noorden van de molen is de “Lisser Beeck” die bij de “Verboogervaert” is doorgetrokken naar “de Lisserham” waar ze uitwatert in het Haarlemmermeer. Met een mooie bocht kwam ze achter het “Berckhouterduin” vandaan. Bij Lisse was dat water nog lys, maagdelijk en drinkbaar, naarmate het de zandgronden verliet werdhet door het veen steeds donkerder gekleurd dus minder lys. Als we de kaarten goed bekijken zien we dat vanuit het Berckhouterduin vier waterlopen stromen. Eén beek stroomde rechtstreeks door het dorp van Lys, langs de Brouckwech en mondde bij de Heul uit in de Beeck. Vanuit het duingebied stroomden een stuk of negen waterlopen die in de Lisserpoel uitwaterden. Lisse was bij uitstek een “vloedorp”, een brongebied van vele vloeden. Was de Heereweg dan toch de “Vloedorperlaene” voordat de Oude Heereweg het toevoegsel “oud” erbij kreeg? Onderstaand stukje uit de stamboom van familie Westgeest geeft genoeg vloed om lekker in te duiken voor een volgend artikel.
Zonen van Vranck Matheusz
