DE BOERENGEMEENSCHAP VAN LISSE: ‘BOUWMANSWONINGEN’ IN HET CENTRUM

In de 17e eeuw stonden de boerderijen tot in het dorp. De boerderijen werden ook bouwmanswoningen genoemd.

R. Pex

NIEUWSBLAD Jaargang 2 nummer 1, januari 2003

Veel boerenbedrijven stonden in het verleden niet op zichzelf, maar maakten onderdeel uit van een buiten­plaats of landgoed. Op deze wijze kon een buiten­plaats zichzelf bedruipen middels de binnenkomende pachtsommen. In Lisse waren evenwel ook veel boerde­rijen (vroeger ook wel ‘bouwmanswoningen¹ genoemd) die niets van doen hadden met een buitenplaats of landgoed. Tot in het dorp kwam men ze nog tegen.

Dit laatste zal menige lezer misschien verbazen. Ook in Lisse was (voor de opkomst van de bloembollencultuur) de veeteelt een vrij belangrijke bron van inkomsten. Sommigen verdienden er dik aan: men treft hun namen regelmatig aan in de zoge­naamde protocollenboeken in het Nationaal Archief, waarin allerlei koopacten staan overgeschreven. Toch waren er ook genoeg tegenslagen in het boerenbestaan. Daar zullen we in de volgende paragraaf op in gaan.

Kaplleland

Terug naar het dorp Lisse als boerengemeenschap. Men kwam met name veel boerenhofsteden tegen in het gedeelte van Lisse dat bekend stond als het Kapelleland en dat zich bevond tussen de huidige Kanaalstraat en de Grachtweg. Op de afgebeelde kaart (zie pag. 9) is dit deel van het dorp Lisse duidelijk waar te nemen: men ziet hierop de Heereweg, de ‘Broek Steeg’ (Broekweg, tegenwoordig Kanaalstraat) en een deel van de Grachtweg. Zoals reeds opgemerkt werd dit deel van Lisse het Kapelleland genoemd. De reden daarvoor was niet gelegen in het feit dat de opbrengsten bestemd waren voor de kerk of kapel, zoals Hulkenberg opmerkt in één van zijn publicaties. Het woord ‘kapel’ heeft in dit geval betrekking op vlasschoven die hier op het weiland te drogen werden gezet. Naast de veeteelt was namelijk ook de vlasserij een vrij belangrijke bron van inkomsten in Lisse. De gronden waren echter eigendom van de kerk. Tijdens de reformatie ging het onroerendgoedbezit van de Rooms-Katholieke kerk over in handen van de protestanten. Deze riepen een kerkelijk bureau in het leven om deze gronden te beheren. Ook het Kapelle-land werd hierin ondergebracht.

Ambachtslieden

Vanaf de 17de eeuw zien we dat er steeds stukjes grond in erfpacht worden afgestaan, waarna er huizen op gebouwd worden. Veel daarvan maakten – getuige de afgebeelde kaart -deel uit van boerenbedrijven. Laatstgenoemde kaart laat ons, in combinatie met de bijbehorende beschrijving van de percelen (de leggers), de situatie zien zoals die in 1832 was. Aan de Heereweg wonen en werken meest ambachtslieden. Alleen perceel 182 is een boerenwoning waarin op dat moment de weduwe van Gerrit van Klaveren woont. Daar schuinonder is de ‘Broek Steeg’. In het huis met perceel­nummer 229 woonde in 1812 nog Arie van der Vlugt, bouw­man ofwel boer van beroep. In een akte gedateerd 25 februari 1818 wordt deze boerderij ook wel Noorland genoemd. Bij deze gelegenheid verkoopt boer Arie van der Vlugt zijn bezit aan de Kanaalstraat aan Jan Vreeburg. Deze woning bestaat nog en wordt in de volksmond ook wel de boerderij van Hulsbosch genoemd. Tegenwoordig is dit een pizzeria (zie afbeelding op deze pagina). Vanuit deze woning moet men een prachtig uitzicht hebben genoten op de uitgestrekte weidegronden aan de andere zijde van de latere Kanaalstraat (Broekweg), ongeveer waar zich nu de Wagenstraat bevindt.

De Woelige Stal

Het kadastrale nummer 223 is eveneens een boerenwoning die in 1832 eigendom is van Cornelis van der Jagt. Dat geldt ook voor nummer 220 aan de Grachtweg. Deze woning was in 1817 aangekocht door Simon Langeveld. Hier bevindt zich tegenwoordig De Woelige Stal. In nummer 216 (aan de Broekweg) woonde en werkte vanaf 1908 eveneens een boer, namelijk Cornelis Ruigrok. Hij had jarenlang gewoond aan de Loosterweg op de eeuwenoude boerderij Achterduin (thans Loosterweg 15). Op een goede dag kreeg Ruigrok boerderij Achterduin te koop aangeboden.

De eigenaar, de heer Verdegaal, wilde van zijn bezit af. Echter, boer Ruigrok voelde er niet veel voor. Zijn buurman, Van Noort, zag zijn kans schoon en kocht het aan. Kort daarna is Ruigrok verhuisd naar de Kanaalstraat met zijn gezin. Hij had daar een woning aangekocht ter plaatse van de huidige winkel van Van Steijn. Boer Cornelis Ruigrok is in 1930 overleden, waarna in 1934 de boedel werd verdeeld. Siem of Simon kreeg de woning aan de Kanaalstraat toebedeeld. Gaan we nu nog iets meer richting het zuid-oosten, richting de Lisserbroekpolder. Perceelnummer 215 aan onze rechterhand is Het Hofje. Pieter Six had het in 1741 gelegateerd aan de gereformeerde diaconie. Dit is tevens de laatste woning aan de Broekweg of Kanaalstraat. Vanaf hier liep men rechtstreeks het weiland in, waarbij men aan de rechterhand aan de gracht nog wat huizen kon zien en aan het eind daarvan de Lissese korenmolen. Wat fijn moet het toch geweest zijn zomaar wat rond te kuieren in het Lisse van toen!

 

Veepestepidemieën

Maar hoeveel gevaren lagen er in het gewone bestaan niet iedere dag op de loer! Op de gevel van een huis aan de Vliet in Voorburg staat niet voor niets nog altijd de tekst: 7n de Waereld is veel Gevaer¹ te lezen. En zo was het ook! Door blikseminslag kon zomaar een groot gedeelte van een stad (alleen maar huizen van hout!) in de as worden gelegd. Er bestonden geen uitkeringen, geen verzekeringen. Tegen veel ziekten was men nog altijd niet opgewassen. Een eenvoudige griep kon al fatale gevolgen hebben. En dan die epidemieën… De Lissese boerenstand heeft het er wat moeilijk mee gehad! Hele veestapels werden er door gedecimeerd. Omdat men praktisch niets over de runderpest wist, kon de ziekte hard en ongenadig toeslaan. Zo bezweek tussen half mei en eind september 1769 40% van het Lissese vee aan de veepest. Al eerder, in de eerste decennia van de eeuw, was er ook een grote veepestepidemie geweest, alsook omstreeks 1750. Wat men er tegen kon doen? Vrijwel niets in die tijd. Gewoon de ziekte uit laten woeden en vervolgens de schade opmaken. En denk nu maar niet dat men schadeloos gesteld werd door de overheid als getroffen boer, zoals dat recentelijk nog is toegezegd aan de gedupeerden van de MKZ-crisis. Dat was niet aan de orde. Integendeel, sommige buitenplaatseigenaren, zoals professor Röell van Keukenhof of Pieter Six van Grotenhof, maakten misbruik van de situatie door koeien die van de ziekte genezen waren en dus immuun waren geworden, voor een hoge prijs te verkopen. De één zijn dood is de ander zijn brood…

Branden

Ook branden kwamen op boerderijen nog wel eens voor. Dat een ongeluk in een klein hoekje kon liggen wat dat betreft, bewijst een aantal stukken dat zich bevindt in het streekarchief Rijnlands Midden. Ze handelen over een ernstige brand die op 26 juli 1705 had plaatsgevonden op de boerderij van de buiten­plaats Keukenhof. Zo verklaart Claas van Rode, chirurgijn te Lisse, op 2 maart 1706 voor notaris Jacob van Dorp dat Andries Spruit, die bovengenoemde boerderij huurde van Hendrik van Hoven, melkmouwen* aan het blakeren was op een afstand van een roede (ongeveer 3.77 meter) van de hooiberg. Hij verklaart verder: ‘ende dat den vs. (voorzegde) Barg op den 26 Julij des avonds nog in brand is geraakt, door dewelke het voorsz. geheelen Boerenhuys behalven ’t karnhuys alsook een nieuwe groote Schuur (…) met vele goederen daar inne ’t eenemaal sijn verbrand’. Ook hooibroei kwam wel voor. Zo lezen we in de memoires van Johannes Rotteveel (1804-1880) onder meer: ‘En den 6 september (1830) is de woning van de Heer Van der Staal, bewoond door

Karel Schrama, verbrand door het broeien van het hooi’.

Het betreft hier boerderij De Phoenix aan de Achterweg. Die arme Schrama… Zo’n zeventien jaar later werd zijn vee getroffen door een epidemie. Gelukkig is hij er goed doorheen gekomen, zodat hij nog tot aan zijn dood in 1876 op De Phoenix is blijven boeren. Maar zoiets kon niet iedere boer hem nadoen. Ongetwijfeld zijn er nog veel meer boerderij-branden geweest dan wij hebben kunnen achterhalen. Maar of het nu branden of epidemieën waren: het hoorde allemaal bij de risico’s van het boerenbestaan. Of, zoals wij nu zouden zeggen: ‘It’s all in the game’. En iedere boer wist dat heel goed.