De wilde flora van de Bollenstreek: de zwanenbloem
De laatste bloem komt aan de orde de Z van Zwanenbloem wordt nu besproken en dan is dat verhaaltje uit. Een andere rubriek komt in het volgende nummer. Daar nemen we op pagina 31 de aftrap van. Maar nu nog even een zwanenzang.
Liesbeth Brouwer
Nieuwsblad 22 nummer 4 2023
Zwanenzang met zwanenbloem
We hebben sinds begin 2021 steeds aandacht besteed aan een plant in het kader van de rubriek ‘De wilde flora van de Bollenstreek’. Prachtige botanische tekeningen werden daarbij getoond. Natuurlijk is het onderwerp nog lang niet uitgeput, maar toch hebben we besloten dat het tijd wordt voor iets nieuws en dus tijd om afscheid te nemen van de rubriek. Met de zwanenbloem dus.
Naamgeving
De zwanenbloem is een inheemse plant en gedijt goed als oever- en moerasplant. De Nederlandse naam luidt dus zwanenbloem. Die naam zou ontstaan zijn omdat de stampers lijken op sierlijke zwaantjes. Wel een passende naam voor zo’n sierlijke bloem waar elegante zwanen langs komen glijden. De plant is tweeslachtig, maar omdat de stampers pas gaan rijpen wanneer de meeldraden al uitgebloeid zijn, voorkomt ze zelfbevruchting. Ze wordt ook wel aangeduid met koffieplant. Dat zou dan weer verwijzen naar de bloeiwijze. De nog niet ontloken bloemknoppen lijken qua vorm op koffiebonen. Er zijn planten die een hele reeks vrij algemeen bekende Nederlandse, soms regionaal gebruikte, namen hebben. Het Meertens Instituut, dat onderzoek doet naar taal en cultuur in Nederland, heeft zelfs een databank opgezet van Plantennamen in de Nederlandse Dialecten (PLAND). Ook onze zwanenbloem staat er meerdere keren in. Zo zou met ‘kloek met kuikentjes’ ook de zwanenbloem bedoeld kunnen worden. Curieus, maar niet handig. Gelukkig hebben we een formele wetenschappelijke
naamgeving van planten, algen en schimmels. Die namen worden vastgelegd in de International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (ICN).
Onze zwanenbloem heet Butomus umbellatus. Ook dit vertelt wel iets over de plant. In umbellatus zien we een verwantschap met het Engelse umbrella (regenscherm). De zwanenbloem bloeit met grote, in een scherm geplaatste, rozerode bloemen.
Bescherming
Stampers als sierlijke zwaantjes omringd door dansende meeldraden
De zwanenbloem is bepaald geen zeldzame plant in onze omgeving. Toch stond de plant op de lijst van beschermde planten in de Flora- en faunawet uit 2002. In 2017 werd deze wet vervangen door de Wet Natuurbescherming. De criteria die gehanteerd zijn bij het opstellen van de lijst zijn nogal divers: zeldzaamheid, belang voor de natuur, enz, enz. Maarvook aantrekkelijkheid is een criterium. Want datvzou kunnen betekenen dat mensen juist die fraaie planten gaan plukken of uitgraven om in de eigen vtuin te zetten. Dus zo beschouwd toch wel goed om ze te beschermen. Echter, de lijst is maar beperkt tot 163 namen. Het gevaar is dat weinig voorkomende en onopvallende planten niet gezien zijn en dus ook niet in de lijst staan. Van bescherming is dan geen sprake. Nu is er nog een andere organisatie die zich bezighoudt met wilde planten: Floron (Floristisch Onderzoek Nederland). Zij zetten zich al tientallen jaren in voor onderzoek naar en bescherming van de Nederlandse wilde flora.
Gedroogd in een herbarium, dat is pas echt een zwanenzang van de zwanenbloem
Met behulp van vele vrijwilligers doen zij planteninventarisatiewerk. Zo komen zij tot een verspreidingsatlas en wordt een rode lijst samengesteld van bedreigde soorten. De planten op die rode lijst worden verdeeld in categorieën die variëren van: ‘uit Nederland verdwenen’ tot ‘gevoelig’. Er staan 530 namen op de rode lijst. Wettelijke bescherming is er nog niet, wel wordt van provincies, gemeenten en organisaties die natuurterreinen beheren verwacht dat zij in hun beleid en beheer rekening houden met de lijst. Onze zwanenbloem staat ook in deze lijst.
Zwanenbloem
Eetbare wortelstok
Gelukkig heeft onze zwanenbloem geen bescherming meer nodig. Tot 2017 was ze wel beschermd. De wortelstokken van de zwanenbloem zijn eetbaar en zouden in tijden van nood in o.a. Rusland gebruikt zijn om broodmeel van te maken. De zwanenbloem groeit in voedselrijk water en is zo een indicator voor de waterkwaliteit. De plant groeit vaak in sloten die regelmatig geschoond worden. Eigenlijk heeft ze daar baat bij want de plant laat zich makkelijk wegdrukken door andere plantensoorten als riet en lisdodde. Losgeraakte wortelstokken kunnen zo ook nog zorgen voor vegetatieve vermeerdering.
De zaden kunnen drijven en zorgen er zo voor dat de zwanenbloem zich ook op een andere gunstige plek kan settelen. Komend jaar kunt u in de berm weer genieten van de aardaker, de plant waar we onze floraserie mee begonnen. Aan de oever vindt u vast de bloeiende zwanenbloem. ‘Van aardaker tot zwanenbloem, Flora van de Duin- en Bollenstreek’, het boek van Jelle van Dijk en Hans van Stijn, diende als inspiratie voor onze florareeks. Trek erop uit om nog veel meer te ontdekken van wat hier groeit en bloeit.
Zwanenbloem
