Gerrit van der Meij, een ongekend talent uit Lisse

De blinde Gerrit van der Meij was wis- en natuurkundige. Op 36 jarig leeftijd werd hij ook nog doof. Hij construeerde daarna de electische braillemachine.

door Arie de Koning

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 1, januari 2016

“Alles wat men met wit krijt alleen niet duidelijk kan maken kan ook met gekleurd krijt niet duidelijk gemaakt worden” 1)
Gerrit van der Meij, zoon van de bekende bloemist in Lisse, Johannes van der Meij en Elisabeth Sophia Francina Servaas, werd geboren op 5 januari 1914 in datzelfde Lisse. Door een open verbinding tussen buitenoor en middenoor, kreeg het ventje op vier en een half jarige leeftijd meningitis. Dit had desastreuze gevolgen voor de kleine Gerrit, want totale blindheid was het gevolg. Tegen een collega en vriend, Willem van der Poel, van wie Gerrit 27 jaar lang een van de medewerkers is geweest, heeft Gerrit later wel eens verteld dat hij nog herinnering had aan statische beelden van de zichtbare wereld, zoals rode daken of zeiltjes op de Kaag. Zijn lagere schoolopleiding kreeg hij op een Nederlandse blindenschool, maar de middelbare school volgde hij vanaf 1931 aan de Blindenstudienanstalt in Marburg, Duitsland. Hij had een ongekend talent voor wiskunde, welke onderkend werd door zijn leraar wiskunde, Friedrich Mittelsten Scheid en met deze leraar heeft Gerrit zijn leven lang contact gehouden. In 1936 kwam hij terug in Nederland en ging wis- en natuurkunde studeren aan de Rijksuniversiteit Leiden. De Duitse bezetter sloot deze in 1941 en Gerrit week uit naar de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij studeerde met lof af bij de professoren Koksma en Haantjes. Maar in januari 1945 sloeg het noodlot opnieuw toe, weer werd hij getroffen door meningitis. De medische wetenschap was nog niet zover dat de open verbinding met het middenoor effectief kon worden gerepareerd, en penicilline was nog niet beschikbaar. Er was eigenlijk niks in het hongerige uitgemergelde Holland. Deze keer verloor hij het totale gehoorvermogen en daarmee ook het evenwichtsgevoel. Het kostte hem een flinke tijd om op spiergevoel in de voeten te leren lopen. Na veel oefenen slaagde hij erin om weer zelfstandig met zijn geleidehond overal te komen. In die tijd hebben zijn ouders veel voor hem gedaan.

Zo ontstond in die tijd het brailledoosje, een zeer klein apparaatje met zes toetsen die direct de pennetjes in de vorm van een brailleletter omhoog brachten. Voor intimi is dit in de eerste tijd het middel bij uitstek geweest om met hem te praten. Uit Marburg kende hij ook het Lorm alfabet, een systeem van tekens met tikjes en streekjes op de vingers, dat vooral in Oostenrijk en Duitsland in gebruik is geweest voor doofblinden. Met Lorm was het mogelijk om zonder mechanische hulpmiddelen met hem te praten, althans voor intimi. Naast het leren lopen pakte hij ook zijn promotiestudie wiskunde weer op en nauwelijks een jaar later promoveerde hij in Leiden bij professor Van der Woude op het proefschrift “De resultant in de theorie der algebraïsche krommen”. Een proefschrift met meetkundige inslag mag voor een blinde bepaald opmerkelijk heten. Het was onduidelijk wat het leven hem na de promotie zou brengen. Op het Centraal Laboratorium van de P.T.T. construeerde men een eerste elektrische braillemachine, waarop een blinde steeds een ingetikte letter kon voelen. Om op eenzelfde plaats steeds een andere letter te voelen vergt natuurlijk oefening, maar zo kon Gerrit in ieder geval weer met iedereen “praten”.

Ondertussen waren studiegenoten van Gerrit gaan werken bij het Centrale Laboratorium der PTT in Leidschendam, later het dr. Neher Lab geheten en zij werkten aan het ontwikkelen van een elektronische rekenmachine. Zij polsten Gerrit of hij mee kon werken aan het progammeren van computers, welke toen overigens nog gewoon rekenmachines heetten. Het voordeel van het vak programmeren was dat het nog niet bestond, alles moest van de grond worden opgebouwd. Er was geen literatuur om te raadplagen. Men had bedacht dat al deze dingen een enorm voordeel zouden zijn voor een blinde welke ook nog doof was. Gerrit heeft zich van begin af aan met grote ijver gestort op het programmeren van de PTERA, de eerste volledig elektronische machine in Nederland. Voor deze machine, in bedrijf van 1953 tot 1958, moesten de eerste programma’s geschreven worden voor het gebruik van drijvende komma, met conversie van decimaal naar binair drijvende komma. Dat was hoofdzakelijk het werk van Gerrit. De Mathematische Afdeling van het lab gebruikte zijn programmeerwerk voor toepassingen als kabelberekeningen, filters voor multipele draaggolf verbindingen, en hemelmechanica. Een ieder had het klamme zweet gekregen maar Gerrit schreef de programma’s en meestal in één keer foutloos. Op het Lab bouwde men voor Gerrit een braille telefoon, de zes puntjes over zes verschillende frequenties over een gewone telefoonlijn. Alle techniek hiervoor had men immers in huis. De meester instrumentmaker van het lab, de heer Hellendoorn, bouwde een mechanische typemachine om tot een brailletypemachine en nu kon Gerrit met iedereen praten. In 1957 was het nieuws van de door het Lab ontwikkelde brailleapparaten ook doorgedrongen in Amerika en Gerrit, zijn vrouw Suzanne Melgerd en collega Willem van der Poel werden door de Helen Keller Stichting uitgenodigd voor hun eerste wereldconferentie.

Een merkwaardig verschijnsel trad op toen de boot naar Amerika twee dagen in zwaar weer terecht kwam. Het was voor Gerrit onmogelijk te lopen op het deinende schip zonder stevige begeleiding. Zijn nieuwe lopen berustte immers op het voeten gevoel en niet op het evenwichtsorgaan, dat liet hem volledig in de steek. Een voordeel hierbij was dat hij dus ook niet zeeziek kon worden. Zeven weken lang trokken zij langs allerlei instituten waar Gerrit voordrachten gaf.

Een van de hoogtepunten van deze reis was een bezoek aan president Eisenhouwer op het Witte Huis met de groep in de Oval Office.
Zijn verdere werkzame leven heeft Gerrit veel betekend voor de in de kinderschoenen staande toenmalige computers en hun programmeertalen, waaronder het gecompliceerde ALGOL 68. Na zijn pensionering heeft Gerrit het informaticavak los gelaten en alles opgeruimd. Samen met professor Ritsma, hoogleraar oorheelkunde in Groningen, heeft hij zijn ideeën, over wat hij noemde het oergehoor, verder ontwikkeld. In 1982 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau waarover hij zei: ”ik zie de ridderorde als een postuum eerbetoon aan mijn ouders en als blijk van waardering voor mijn vrouw, kinderen en mijn vrienden. Zonder hen had ik niet het leven kunnen leiden, wat ik nu leid.” In 1983 overleed onverwachts zijn vrouw Suus op 58 jarige leeftijd. Zij was altijd zijn steun en toeverlaat geweest. De laatste jaren van zijn leven bracht hij door op Kalorama, in Beek bij Nijmegen, in het centrum voor doofblinden.

In november 2002 overleed Gerrit, een briljant Lissenaar en markant mens. Hij had al lang van tevoren bepaald dat hij zijn lichaam aan de wetenschap ter beschikking wilde stellen en zo gebeurde het dat hij zelfs na zijn dood nog dienstbaar was aan de wetenschap.

Bronvermelding:

Poel, W. van der , ”Met Drieënzestig Symbolen”,

Nieuw Archief voor Wiskunde Unsung heroes in Dutch computing history

Noot 1. Deze stelling is van W. van der Poel, destijds hoogleraar zuivere en toegepaste wiskunde aan de Technische Hogeschool in Delft.(TH). Van der Poel werkte nauw samen met Gerrit van der Meij. Op zijn vakgebied zag hij dat wiskundigen graag hun toevlucht nemen tot vele letterfonts waaronder Grieks en Hebreeuws en dan nog met superscripts, subscripts, underliningen etcetera. Gerrit van der Meij deed zijn wetenschappelijke werk met slechts 63 tekens, de tekens van het brailleschrift!

Naschrift

Naar aanleiding van dit artikel kwam de redactie recent in contact met Machteld van der Meij, één van de dochters van Gerrit van der Meij. Gerrit van der Meij heeft zijn hele leven veel gecorrespondeerd. Er is nog veel van bewaard gebleven. Daar komt Lisse natuurlijk ook in voor. Oud Lisse mag het archief inzien. Waarschijnlijk zal dat aanleiding zijn voor een artikel in een volgend Nieuwsblad.
Mevrouw van der Meij schreef ons al iets over het bezoek aan Eisenhouwer. Zij schreef: “Daarover koesteren wij in de familie een prachtig verhaal. Eisenhouwer typte op dit machientje (zie foto boven) zijn roepnaam IKE. Mijn vader kende die roepnaam niet en begreep niet direct met wie hij sprak. In alle consternatie en waarschijnlijk ook wel een beetje door de zenuwen viel het machientje van tafel en liep een grote deuk op. Daarna was de spreektijd al grotendeels voorbij. Die deuk, daar zijn we natuurlijk toch wel trots op en heet bij ons de Eisenhouwerdeuk. Mijn zus heeft het typemachientje-met-deuk nu. Toen haar zoontje nog jong was, heeft hij het machientje een keer vol trots op school laten zien. “