OUD NIEUWS: Het verhaal over Joris van Steijn uit de gevangenis in Lisse

Vroeger konden ze pas straffen! Voor relatief kleine vergrijpen werden hoge straffen geëist. Soms werd er dan wat milder gevonnist, maar echt mild was dat toen ook weer niet. Dirk Floorijp heeft een verhaal opgediept over ene Joor die het met de wet niet zo nauw nam.

door Dirk Floorijp

Nieuwsblad 23 nummer 1 2024

Strafbaar feit

Gezien de strenge straffen die vroeger werden uitgedeeld door de bailiuw en gezwore welgeboren mannen zou je je wel twee keer bedenken om strafbare feiten te plegen. Zondagmorgen 7 junij 1789 ging Arie de Ruit, 28 jaar en knecht van Gijsbert Persoon, naar het land om de koeien te melken en ontdekte dat het hek van de schapen open stond, wat hij de vorige avond aan een paal had vastgemaakt. Er waren acht schapen verdwenen. Ook uit het naastgelegen land van Jan de Roode waren acht schapen weg. Hij is daarop direct naar huis gegaan om dat te vertellen. Bij informatie hoorden ze van de schipper van het veer dat er bij Haarlem een persoon liep drijvende een koppel schapen richting Amsterdam. Gijsbert Persoon, wonende op Overgeest onder Noordwijkerhout, heeft toen een rijtuig met twee paarden gehuurd en is samen met knecht Gerrit van commissaris van der Ende en Jan de Roode vanaf het veer naar Haarlem gereden. Bij de grote houtpoort gekomen vertelden de soldaten die daar wacht hielden, dat een persoon drijvende een koppel schapen richting Amsterdam ging. Jan de Roode reed ze voorbij en bij het eerste tolhek werden de schapen opgewacht. Jan de Roode herkende zijn acht schapen aan een stukje dat uit het rechteroor was gesneden. Joris van Steijn, zoon van Pieter van Steijn in de volksmond genoemd Joor, wilde de schapen in Amsterdam verkopen om aan geld te komen.

Hij werd opgewacht en er werd gevraagd hoe hij aan de schapen kwam, waarop Gerrit hem aangreep en zei: donderskind gij moet mede. Dat Joor van Steijn tegen hem zeide: o god laat me los, als het de jouwe zijn dan moet je ze mede nemen. Neen, je moet ze brengen waar je ze gehaald hebt, wat hij weigerde.

Gevangen gezet
Joris van Steijn oud 26 jaar geboortig van Noordwijkerhout werd gevangen gezet in de gevangenis op het Vierkant in Lisse in afwachting van zijn proces. Op 16 juni kwam hij voor de geswore welgebore mannen en moest hij op een dertigtal vragen antwoorden. Op 16 juli een maand later werden hem nog een 20-tal vragen gesteld en daarna kwam de eis. De weled, gestr. heer Pieter Boers bailiuw beklaagt in deze hoge vierschaar Joris van Steijn oud 26 jaar geboortig van Noordwijkerhout laatst gewerkt en gewoond hebbende in het hartenkamp onder Haarlem hem aanzeggende verscheide diverijen, dat hij geleid en gebracht te worden op het  publieke schavot ter plaatse en aldaar door de scherprechter aan een galg tussen hemel en aarde gehangen en met de koorde gewurgd dat de dood er op volge, en wijders dat na verloop van twee uren het doode lichaam van den galg zal afgenomen en gevoerd worden naar het galgenveld deser hoge gerechte, en aldaar als de begrafenisse onwaardig zijnde, wederom aan de galge gehangen worden, tot spijze van de vogels des hemels, en dat de gevangene zal worden gecondemneerd in de kosten. Wat een vreselijke eis voor alleen een diefstal waar hij ook niets aan heeft verdiend en alles weer terug heeft gegeven. Leven in de onzekerheid tot het vonnis.

Vonnis

Op 10 augustus komt dan het vonnis. De gevangene wordt gebracht naar het schavot, aan een paal gebonden met een strop om de hals, met roeden strengelijk gegeseld en gebrandmerkt en voor de tijd van 15 jaar in een tuchthuis geplaatst en moet gedurende die tijd met zijn handen de kost verdienen, voorts ten eeuwigen dage uit de lande van Holland en WestFriesland verbannen zonder daar ooit weder te komen op poene van zwaardere straffen. Aldus gedaan 10 augustus 1789. Present alle de welgebore mannen. Dwangarbeid in het Rasphuis Gedurende de eerste jaren van dit Amsterdamse tuchthuis kregen de gevangenen lichte lijfstraffen en moesten ze dwangarbeid verrichten. In 1599 werd het recht verkregen om hout te raspen, en werd het gebouw omgedoopt tot ‘Rasphuis’. Vanaf dat moment moesten de opgesloten delinquenten Braziliaans hout raspen. Het geproduceerde poeder werd vervolgens gebruikt in de textielververij. Niet veel later kreeg het Rasphuis in Holland en West-Friesland zelfs het monopolie op de verwerking van verfhout. Overigens werden in dit tuchthuis alleen mannen opgesloten. Niet lang na de oprichting van het Rasphuis zag elders in Amsterdam het Spinhuis het licht, waar met name jonge bedelaarsters en prostituees werden opgesloten en gedwongen werden garen te spinnen.

Rasphuis als verbeteringsinstituut
Terwijl misdadigers voorheen slechts gestraft werden voor wat ze hadden gedaan, was het Rasphuis vooral bedoeld als een ‘verbeteringsinstituut’. Daarmee vormde het Rasphuis een belangrijke opmaat voor het moderne juridische denken. Op het toegangspoortje van het Rasphuis werd een reliëf aangebracht, van een wagen volgeladen met rasphout en getrokken door leeuwen, een wolf, een everzwijn en een beer. Zij worden in toom gehouden door een menner. Dit illustreerde de achterliggende gedachte van het Rasphuis: ‘wilde beesten moeten getemd worden’.

Pompen of verzuipen?
Er bestaan verhalen over een kelder die zich onder het Rasphuis zou bevinden, waar de gevangenen in werden gegooid als ze zich niet fatsoenlijk gedroegen of hun werk niet goed verrichtten. Deze kelder stroomde dan voortdurend vol met water. Om in de nijpende situatie het hoofd boven water te kunnen houden, was er maar één oplossing: het handmatig bedienen van een kleine waterpomp die in de kelder aanwezig was. Het vooruitzicht te moeten ‘pompen of verzuipen’ zou er voor hebben gezorgd dat veel gevangenen het niet snel in hun hoofd
haalden de regels te overtreden.

Bronnen
tekst: Geschiedenis24, De Gevangenis, 2003
schilderij detail: 1767 Reinier Vinkeles, (*1741-†1816)
Een veroordeelde man wordt naar het rasphuys gebracht foto’s en illustraties: Wikipedia publiek domein