VAN VER GEKOMEN: De Poolse roots van Jozef Rudz (deel 3)

De Poolse roots van Jozef Rudz worden beschreven. Hij heeft 40 jaar bij openbare werken in Lisse gewerkt. Zijn vader was voor zijn geboorte naar Nederland gekomen. Het wel en wee van zijn vader na de oorlog komt aan de orde.

Door Liesbeth Brouwer

Nieuwsblad Jaargang 17 nummer 4 Herfst 2018

De afgrijselijke donkere periode van de Tweede Wereldoorlog is voorbij. Aan de onzekerheid kwam een eind. Men kon weer een toekomst tegemoet zien, er was weer licht aan de horizon. Wederopbouw was het devies. Eindelijk gemoedsrust. Het prille echtpaar Rudz was ook toe aan die vredige rust.

Een Pools gezin in Lisse

In het gezin Rudz werd thuis Pools gesproken. Vader Rudz leerde Nederlands vooral van zijn collega’s bij Sikkens. Hij kon het goed verstaan, maar spreken was een probleem. Moeder Rudz leerde ook in de dagelijkse omgang met buren, in winkels en zo. Zij sprak een eigen Nederlands, doorspekt met veel Duitse woorden. Daardoor werd ze wel eens, heel pijnlijk natuurlijk, uitgescholden voor mof. Inburgeringscursussen? Dat bestond nog niet, je moest je zelf zien te redden. Er was wel ambtelijke hulp van de gemeente. De naam van de heer Willemsen, van de afdeling bevolking, valt een paar keer. Hij heeft heel veel gedaan voor nieuwkomers bij de gemeente. De Rudzen waren stateloos, het Polen waar ze ooit bij hoorden bestond niet meer en het Nederlandse staatsburgerschap konden ze nog niet krijgen. Er waren door de Nederlandse regering wel toezeggingen gedaan. Maar dat was nog een heel gedoe en er waren nogal wat voorwaarden waar aan voldaan moest worden. Gelukkig was daar meneer Willemsen die als het moest afreisde naar Den Haag om zaken rond te krijgen. In 1968 kreeg de heer Rudz het Nederlanderschap. Ook zoon Jozef was stateloos. Hij kreeg gelijk met zijn vader het Nederlanderschap, dat voor hen samen werd gepubliceerd in het Staatsblad. Vader Rudz kreeg zijn Nederlandse paspoort gratis, zoon Jozef moest het zelf betalen. Tot die tijd hadden ze een soort identiteitskaarten. De eerste jaren moesten ze daarvoor op het politiebureau komen waar dan ook vingerafdrukken werden afgenomen. Dat vond men bij de politie blijkbaar gênant, brave burgers op het bureau ontbieden voor vingerafdrukken, dus kwam men daarvoor in het vervolg bij hen thuis. Bij dit soort zaken werd wel de hulp van Frans Godilla als tolk ingeroepen. Ook Jan Pazola hielp weleens met formulieren. Hij trouwde een Nederlandse en leerde daardoor de taal beter. Op een gegeven moment waren de vingerafdrukken niet meer nodig, identiteitskaarten wel, tot ze bij het officiële Nederlanderschap vervangen werden door het paspoort. Bij moeder Rudz lag het krijgen van een paspoort lastiger. Zij was huisvrouw en dus economisch afhankelijk. Bovendien bleek nog iets heel bijzonders. Mevrouw Rudz was voor de oorlog getrouwd, maar over haar man had ze sinds 1939 niets meer gehoord. Ze was er al die tijd van uitgegaan dat hij gesneuveld was, maar bewijzen waren er niet. Pas veel later kwam hiervan een mededeling. Officieel was hij alleen vermist. De heer en mevrouw Rudz waren dan wel in de Agathakerk getrouwd, maar voor de Nederlandse wet bleken ze niet gehuwd. In het Polen dat ze gewend waren was een huwelijk in de kerk meteen een wettelijk huwelijk. Nu waren ze dus officieel niet samen gehuwd. Mevrouw Rudz was officieel wel gehuwd, weliswaar met iemand die waarschijnlijk omgekomen was, maar toch. Weer was de hulp van de heer Willemsen onontbeerlijk. De oplossing was via een advocaat een scheiding aanvragen. Toen de scheiding uitgesproken was zijn ze in 1972 voor de wet getrouwd. Zoon Jozef hoorde dit pas op de dag dat ze voor de wet trouwden. Nu zou je zeggen, waar maakten ze zich druk over, maar in die tijd schaamden ze zich zo voor het feit dat ze eigenlijk ongehuwd waren dat ze dat stil wilden houden. Gelukkig was de weg naar het Nederlanderschap nu ook mogelijk.

Rode Kruis

Na de Tweede Wereldoorlog werd de verdeling in Europa ”het westen” en “het oosten”. Hoe wist je of je familie de oorlog overleefd had? Waar waren ze nu? Zoveel vragen, maar waar begin je. Het Rode Kruis biedt uitkomst. Over de lotgevallen van de familie van vader Rudz is niks concreets naar boven gekomen. Alleen een vaag verhaal over de enige zus Lodzja van vader Rudz Zij zou door de Russen meegenomen zijn en gedwongen te werk gesteld in de goudmijnen. De strafkampen van de Kolyma liggen in Siberië. ’s Winters zakt de temperatuur er onder de -50 graden. De winter duurt erg lang, werken in de mijnen is zeer zwaar, het is praktisch een doodsvonnis wanneer je er naar toe verwezen wordt. Er zijn zeker 10.000 Polen omgekomen in de Kolyma. De strafkampen van de Kolyma, wat wel het Russische Auschwitz wordt genoemd, en waar mogelijk dus ook de zuster van vader Rudz bezweek, eisten onder het regime van Stalin miljoenen slachtoffers. Voor mevr. Rudz is het vinden van familieleden wel gelukt. Eerst ontdekt men neven die nog in Barek Stary wonen en er blijken ook nog ooms en tantes te zijn. Dan volgt een wonderlijke ontdekking. Mevr. Rudz heeft een oudere broer die al voor de oorlog Polen verliet om werk te zoeken in West-Europa. Die blijkt in Frankrijk te wonen en aan het begin van de oorlog al mee te hebben gevochten aan de Franse kant. Daarvoor ontving hij ook enkele Franse militaire onderscheidingen. Vader Rudz kreeg voor zijn aandeel in de strijd meerdere Engelse onderscheidingen. De broer van moeder Rudz woonde net over de Belgische grens. Daar kon zonder problemen contact mee gelegd worden.

Jozef Rudz groeit op

Jozef blijft enig kind. Hij gaat naar de St. Willibrordschool. Natuurlijk is het lastig, thuis Pools spreken, met vriendjes buiten Nederlands praten en op school Nederlands leren schrijven. Met ouders die, dat kan niet anders, beschadigd zijn door wat zij allemaal hebben meegemaakt. Maar wanneer er iets op school te bespreken viel dan zorgde moeder Rudz wel dat ze er was. Desnoods moest Jozef tolken, maar moeder wist van wanten! Sinterklaas wordt niet gevierd, maar Jozef krijgt wel een cadeautje. Kerst is in Polen een echt familiefeest en het belangrijkst is Kerstavond. Maar helaas, familie is er niet. Wel wordt er die avond traditioneel gegeten. Dat betekent vis (karper). En zuurkool die op een speciale manier wordt klaargemaakt en paddenstoelen. Zuurkool wordt veel gegeten, vaak met veel vlees, of zelfs als zuurkoolsoep, maar met Kerst wordt er minder vlees bij gegeten.

Er komen wel Poolse lotgenoten op bezoek, maar er zijn in deze regio niet, zoals er wel zijn in bijv. Breda of de mijnstreek, verenigingen van Polen. Jozef is wel nieuwsgierig naar de Poolse achtergrond. Zijn vader vertelt wel het een en ander, maar zijn moeder heeft waarschijnlijk te veel meegemaakt. Zij kan er tegen haar zoon blijkbaar niet over spreken. Wanneer Jozef al volwassen is weet hij zijn ouders te overtuigen om een keer naar Polen te gaan. We schrijven dan 1970. Het IJzeren Gordijn is er dan nog, dat viel pas zo’n 20 jaar later. Ze gaan voor 2 weken, met de trein. Ze hebben dollars en Nederlands geld en moeten 2 dollar per dag besteden. Vader heeft zijn Nederlandse paspoort, maar moeder is nog stateloos. Zij heeft papieren met een wit kaft. Bij de Oost-Duits/Poolse grens worden ze uitgebreid gecontroleerd en mevrouw Rudz wordt door de Vopo’s zeer onheus benaderd. Met een trap tegen haar zitting en de uitroep “Schwein”! Moeder Rudz was toch al niet zo blij om terug te gaan en dit was genoeg om te verzuchten: “ik ga hier nooit meer naar toe”. Vader Rudz is verbaasd over de achterstand die in het Oostblok heerst. “Ze rijden hier nog met stoomtreinen”. Aan de Duitsers hadden ze een grondige hekel, maar vader Rudz had een nog grotere hekel aan de Russen. Aan de grens moesten ze in een lange rij wachten door toedoen van Russen. Vader Rudz maakte zich kwaad, stoof op de Russen af en er volgde in het Russisch een scheldkanonnade. Het had wel effect: ze mochten vooraan komen.

Jozef Rudz op eigen benen

Vader en moeder Rudz hebben nog wel van hun pensioen en AOW kunnen genieten. Maar omdat veel jaren in het leger doorgebracht waren was er geen volledig pensioen. Er is, o.a. door de afdeling bevolking van de gemeente en door de huisarts, nog geprobeerd om via Londen een uitkering over die legerjaren te krijgen, maar dat is niet gelukt. Moeder Rudz overleed in hetzelfde ziekenhuis als waar ze in 1947 in Nederland was begonnen. Daar kreeg ze nog bezoek van zuster Zita. Deze zuster werkte in de Mariastichting in de wasserij toen mevr. Rudz er begon Zuster Zita sprak wel Pools, maar met een raar accent. Het is mogelijk dat zij van de Hongaarse grens kwam. Bij die laatste ontmoeting in het ziekenhuis was de zuster al in de 90. Ze kwam de ziekenhuiskamer binnen en de vrouwen glimlachten naar elkaar. Moeder Rudz overleed die dag en, heel merkwaardig, zuster Zita overleed 3 uur later. Jozef is, zoals in de inleiding al gezegd is, een echte Lisser. Maar Polen heeft natuurlijk een speciaal plekje in zijn hart. Hij trouwde ook met een Poolse, is nog dikwijls, ook met zijn ouders, naar Polen geweest en spreekt de taal uitstekend. Zijn kinderen zijn ook met Pools opgegroeid en het was voor de grootouders een groot geluk dat ze daardoor met hen een goed contact konden opbouwen. De oudste dochter werd ook vernoemd naar de grootouders, iets dat in Polen niet echt gebruikelijk is. Ze kreeg de namen Barbara (naar haar moeder), Janina (naar haar oma van moeders kant), Bratislava (naar de moeder van Jozef). Tegenwoordig krijgen Poolse kinderen die hier opgroeien de kans ook onderwijs te krijgen in de Poolse taal. Jozef vindt het jammer dat hij de Poolse taal niet kan schrijven. Met de brandweer, waar hij sinds 1-10-75 actief voor was, is hij in 2001 naar Polen geweest, naar concentratiekamp Auschwitz. Dat was eerst wel heel moeilijk voor hem. Hij voelde de dreiging enorm en realiseerde zich heel erg wat zijn moeder allemaal had meegemaakt. Het bezoek ging verder wel goed. De contacten met de brandweer in Polen kwamen een beetje bij toeval tot stand. De oudste dochter van Jozef had een peettante die in Rytro woonde. Ze waren er op bezoek, Jozef ging een eindje lopen en kwam toevallig langs de brandweerkazerne. Als brandweerman moest hij natuurlijk een praatje maken. Het werd een gezellige boel en hij werd zelfs met de brandweerwagen naar het huis van de peettante teruggebracht. In die tijd was er in Polen nog gebrek aan van alles. Dit bezoekje zorgde voor allerlei stromen van hulpgoederen. Het brandweerkorps in Rytro werd via de regionale brandweer Leiden eigenaar van allerlei brandweermateriaal dat hier overbodig was geworden. Ook kinderhuizen werden geholpen, bijvoorbeeld met dekens. Diverse keren reden ze met de brandweer naar Rytro. Ze overnachtten dan bij mensen thuis. Daar werden ze altijd zeer gastvrij ontvangen. Soms zelfs een beetje te veel, zoals die keer dat ze in de goede week (week voor Pasen) kwamen. De hele week werden ze onthaald met gerechten met, hoe kan het anders, kip, kip en nog eens kip. Prima contacten, en dan word je op een bepaalde dag zelfs uitgeroepen tot ereburger van Rytro. Deze eretitel werd bij die gelegenheid ook toegekend aan een Pool die na de Tweede Wereldoorlog wel terug was gegaan naar Polen (hij wilde naar zijn jonge vrouw terug). Toen hij Jozef’s achtergrond hoorde vertelde hij hoe slecht hij het in Polen had gehad na zijn terugkeer. Als teruggekeerden werden ze gezien als vijanden en riskeerden ze dat ze het slachtoffer van schijnprocessen werden. Je moest altijd op je hoede zijn. Jozef’s ouders hadden gelukkig voor het westen beslist, hoewel ook zij het zeker heel zwaar gehad hebben. De andere brandweermannen die de transporten naar Rytro begeleidden kregen ook het ereburgerschap van Rytro, want, zoals Jozef het zegt, je doet het met elkaar. ■

Bronnen

Een leger in ballingschap en de geschiedenis van het tweede Poolse legercorps door luitenant-generaal W. Anders. Diverse internetsites.

Fotomateriaal uit gemeentelijk-archief, familie archief, VOL-archief, Nationaal Archief het Publiek Domein. Gijs Roem foto Irenestraat.