Tag Archief van: Bedrijf

Er wordt uitgelegd wat brongas is. Het is methaangas van eigen erf. Opgevangen onder een gasdichte ronde bak. Zij stonden in de Lisserbroek. Zijn ze ook ergens in Lisse geweest?

Liesbeth Brouwer

Nieuwsblad 21 nummer 4, 2022

Restanten van een brongasinstallatie Turfspoor Lisserbroek Foto’s Wim Bosch

Het zal rond 1975 zijn geweest dat ik voor het eerst hoorde van gas van eigen erf: brongas. We woonden nog niet zo lang in Hillegom en gingen regelmatig naar familie in het oosten van het land. Route via Alphen, maar voor Alphen passeerden we een boerderij waar ze kaas maakten. Je kwam binnen in een grote keuken en de kazen werden gehaald uit de kaaskelder. Heerlijk, voor herhaling vatbaar. Bij een volgend bezoek haalde de boerin weer kaas uit de kaaskelder terwijl wij zo’n beetje rondkeken in de keuken. Er stond een groot fornuis en alle pitten brandden. Dus toen de boerin terugkwam zei ik maar voorzichtig: “mevrouw, u hebt het gas laten branden”. Tot mijn stomme verbazing was het antwoord: “Ja, lekker, warmt het een beetje bij”. Ze zal gemerkt hebben dat we het in Keulen hoorden donderen, want ze legde uit dat ze hun eigen gasbron hadden. Ik zal wel heel ongelovig hebben staan kijken, want ze begon er over dat ik toch wel eens in de sloot iets omhoog had zien borrelen. Nu, zoiets was het: er kwam met water gas mee omhoog en dat gebruikten ze om te koken, voor verlichting en dus ook om een beetje bij te verwarmen.

Waarnemingen van Friesland tot Amsterdam
Al heel lang is bekend dat er in het westen en noorden van Nederland op geringe diepte gas in de ondergrond voorkomt. De eerste berichten daarover stammen uit het begin van onze jaartelling en komen uit Friesland. Daar zouden in de buurt Staveren een aantal keren spontane branden zijn ontstaan door gas dat uit de aarde kwam. De branden zouden zo groot zijn geweest dat het een paar dagen duurde voor ze uitdoofden. Pas veel later is weer een vermelding te vinden, nl. uit 1729. Er wordt een put gegraven. Ze zijn al op zo’n tien meter diepte wanneer er iets geks gebeurt. Eerst zien ze een paar keer een kleine vlam. Maar dan ineens horen ze een fiks gedruis, dan een heftige knal als een pistoolschot. Onmiddellijk gevolgd door een grote vlam die enkele minuten lang omhoog schoot. Doodeng natuurlijk, ‘dezen vulcaan’ is een gevaar en de put wordt gedempt. In de jaren erna volgen er steeds vaker dit soort verhalen, men kan niks anders doen dan zo’n gevaarlijke put dicht te gooien. Zo wordt bij het boren van diepe putten tussen 1849 en 1851 te Amsterdam vermeld: ‘Op 42,8 meter -A. P. (44m – N.A.P.) gekomen, bemerkte de opzichter een sterke opborreling in de boorbuis. Een bijgebrachte brandende kaars deed het gas ontvlammen, dat met een helderwitte (als gewoon gaslicht), nagenoeg 2 m hoge, vlam brandde en na drie kwartier werd uitgedoofd.’ Brongas in Amsterdam is dus niks ongewoons. Toen het hoofdpostkantoor in Amsterdam tot Magna Plaza werd verbouwd is ook een soort brongasvoorziening vernield. Egbert Thomas, die werkte op het hoofdpostkantoor en ook lid was van de vrijwillige brandweer, heeft daar een mooi verhaal over. Hij werkte hoger in het gebouw maar leidde soms gasten rond. Hoogtepunt van de bezichtiging werd steevast het diepste punt van het gebouw. Daar brandde dag en nacht zo maar uit de tegelvloer een vlammetje waarop soms een keteltje water stond. “Ze hadden”, zegt Egbert, “het idee dat je het gas maar beter kon verbranden dan dat het zomaar in de kelder kwam of misschien, als je het allemaal zou dichtsmeren, het ergens anders zou opduiken. Het was een soort affakkelen wat daar gebeurde en we waren het er allemaal mee eens.”

Brandbaar water
Dat er “brandbaar water” onder de polders zat, was dus al eeuwenlang bekend. Soms komt het gas spontaan aan de oppervlakte. Het land is daar dan wat moerassig en er is grijsachtig schuim. Dat schuim kan worden aangestoken en blijft dan enkele minuten branden. Ligt de bron in een sloot, dan zie je daar gasbelletjes aan de oppervlakte komen. Het is in de winter een leuk spelletje om daar ‘het ijs aan te steken’. Dit gas kreeg vermoedelijk de naam ’brongas’ omdat het voor het eerst gevonden werd bij bronnen, bij het slaan van een wel of het graven van putten zoals we al zagen. De kunst was hoe je dat gas kon gebruiken. In 1875 wordt door een landbouwer in de Beemster een waterpomp geslagen om het water te gebruiken voor de koeling van de melk. Zo werd wel vaker koelwater verkregen. Zulk aangeboord en spontaan omhoogkomend water heeft een constante temperatuur van ongeveer 9 graden. Er bleek ook gas mee omhoog te komen en daar probeerde de boer slim gebruik van te maken voor verlichting van huis en stal. Hij gebruikte echter een open vlam, wat niet voldeed en de poging werd gestaakt. Wat niet betekende dat er niet verder werd geëxperimenteerd. In 1895 kwam er een echt bruikbare installatie op de markt. En toen ging het hard. Een jaar later waren er al meer dan 20 boerenbedrijven die een installatie hadden en die het gas gebruikten voor verlichting, met een gaskousje. Rond 1900 waren er tientallen installaties in Noord-Holland, maar ook in Friesland en Zuid-Holland kwamen er steeds meer. Het is natuurlijk ook wel erg aantrekkelijk, juist voor die gebieden waar meestal geen waterleiding, gasleiding of elektriciteitsvoorzieningen waren. Je slaat op de goede diepte water aan dat gas bevat. Je schaft een brongasinstallatie aan en je hebt je eigen gas dat je kunt gebruiken voor verlichting en voor koken. Het water kun je in de zomer gebruiken als koelwater voor de melk. Snel terugverdiend. De meeste gasbronnen werden aangelegd in tijden van schaarste, bijvoorbeeld in de eerste wereldoorlog. Zo is bekend dat er in de Haarlemmermeer in 1918 een 200 bronnen waren, allen geslagen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Maar soms waren brongaseigenaren iets te optimistisch. Een berichtje uit de krant van 1926 meldt dat een inwoner van Bovenkarspel een stofzuiger bestelde. Modern voor die tijd. Maar toen de leverancier vroeg waar het stopcontact was volgde de teleurstelling: “kan ik dien stofzuiger dan niet aansluiten op
het brongas?”

Hoe ontstond het gas?

Schematische voorstelling vvan het winnen van brongas

Brongas ontstaat wanneer bacteriën planten- en algenresten afbreken. Die resten zitten in zanderige lagen opgesloten onder veen- en kleilagen. We beschreven al dat brongas met water naar boven kwam. Op de diepte waarvan het water opgepompt wordt is de druk vaak zo hoog dat het gas bijna volledig in het water is opgelost. De druk kan flink hoog zijn. In 1870 werd bij Delft een waterput geslagen. Opeens kwam daar water naar boven met zo’n kracht, dat het heiblok werd opgetild. Toen dat blok weg was spoot er een schuimende waterkolom tot veertien meter hoog de lucht in en dat bleef urenlang zo hoog spuiten. Brongas bestaat voor het grootste deel uit methaan, met nog wat CO2 en stikstof.

Lisse
Nu we volop met zorgen zitten vanwege de beëindigde gasleveringen uit Rusland komt zo’n verhaal over dat fornuis dat volop brandde natuurlijk weer boven. Zou die installatie op de boerderij nog steeds werken? Zouden dergelijke installaties veel gebruikt zijn? En misschien nog wel? Zouden ze ook in Lisse geweest zijn? Alle reden om eens te gaan praten met de heer Johan Duivenvoorden die opgroeide in de Poelpolder en heel lang in de Roversbroek woonde. Hij blijkt zelf meerdere keren water aangeboord te hebben. Dat water zat op een zandlaag op zo’n 10-12 m diepte. Eerst werd een grote betonnen put gemaakt van een meter diep. Daarin werd geboord. Een meter diep boren, grond eruit en weer een meter dieper graven. Dat herhaalde je tot je op water kwam. In een aantal fases werd een vierkante houten beschoeiing van planken aangebracht van 1,5 cm dikte en een binnendiameter van 8 cm. Het hout verrotte niet omdat er geen zuurstof bij kwam. Alles oorspronkelijk handwerk en je moest eerst door die fikse laag zeeklei. Eenmaal aangeboord bleef dat water omhoog borrelen want dat stond onder druk. Het was goed water en bevroor niet. Maar van een brongasinstallatie in Lisse heeft hij niet gehoord, wel over installaties in de Haarlemmermeer.

In Lisserbroek aan het Turfspoor is nog een mooi voorbeeld te zien. Dus gingen de buren Johan Duivenvoorden en Wim Bosch op bezoek bij de heer Dirk Molenaar aan het Turfspoor. Daar is de installatie nog tot begin zestiger jaren gebruikt voor het koken en voor de verlichting. Je krijgt een goed idee van de installatie. Er zit een welpijp in de grond tot de laag waar het gashoudende water is. Aan de oppervlakte komt het gas vrij en wordt opgevangen in de gasketel. Het ontgaste water kon overlopen naar de sloot.

Einde brongas
Je zou denken ideaal zo’n eigen installatie. Maar zo simpel ligt het niet. Al gauw kwamen er bezwaren. Er werd gewaarschuwd voor bodemdaling en waterproblemen. Bronhouders kregen een eeuw geleden al een aanslag voor het afvoeren van het extra water. Het ontgaste water werd afgevoerd naar de poldersloten. Dat zorgde weer voor andere protesten. Het water bevatte te veel zouten en daar hadden tuinders last van. In bepaalde gebieden kwamen tuinders en veehouders tegenover elkaar te staan. We hebben het dan over de vijftiger jaren. Vaak waren er op de boerderijen nog geen voorzieningen van nutsbedrijven en was het brongas hard nodig. Langzamerhand kwamen die voorzieningen er wel en konden brongasinstallaties gesloten worden. Zonder slag of stoot ging dat niet. Polderbesturen en provincies namen allerlei maatregelen om het gebruik te ontmoedigen. Nieuwe vergunningen voor een brongasinstallatie kwamen er niet meer. Hoogheemraadschap Rijnland heeft veel bronnen opgekocht. Er werden zoutaanslagen opgelegd aan mensen met een brongasinstallatie. In 1992 werd naar aanleiding van alle commotie zelfs de Vereniging tot behoud van gasbronnen in Noord-Holland opgericht. Deels hadden ze succes, maar veel installaties zijn ook daarna verdwenen. Leuk is het dat je nog steeds met eigen ogen in het Agrarisch Museum Westerhem kunt zien hoe zo’n brongasinstallatie werkt.

Waren ze er nooit?

Johan Duivenvoorden met Dirk Molenaar bij de resten van de brongasinstallatie.

Nog even terug naar Lisse. De heer Duivenvoorden weet dus niet van een brongasinstallatie in Lisse. Maar was de ondergrond in de Poel en de Roversbroek dan zo anders dan in de Lisserbroek? Of is het wel geprobeerd en was de bron snel opgedroogd. In een huis op de Ringdijk zitten gasleidingen aan het plafond en iemand die er als kind woonde weet van de gaskousjes die gebruikt werden voor de verlichting. Maar dat kan voor butagas zijn geweest. Dat werd na de oorlog snel populair. Ook is daar iets in de tuin gevonden dat een restant van een installatie kan zijn geweest. Een andere Lisser denkt er toch wel eens van gehoord te hebben. We worden er niet wijzer van. Mocht iemand zich er nog iets over herinneren, laat het ons weten. Dat brongas kan helpen bij de energiecrisis kunnen we vergeten.

Met dank aan Dirk Molenaar, Johan Duivenvoorden en Wim Bosch.

Floorijp is vanaf het begin in 1974 betrokken geweest bij ontwikkeling van de Postcode in Nederland.   De problemen en wetenswaardigheden worden uitgebreid beschreven.

Dirk Floorijp

Jaargang 20 nummer 3, 2021

Vanaf het begin in 1974 ben ik bij de opbouw van de postcode betrokken geweest. U weet waarschijnlijk weinig of niets over uw postcode. Ik hoop dat u er tevreden mee bent.

Hoogstwaarschijnlijk is de postcode die u heeft door mij uitgegeven. Ik ben 20 jaar coördinator geweest van NoordHolland, dat liep van Texel tot Sassenheim en viel onder het postdistrict Haarlem. In Noord-Holland vielen Amsterdam en het Gooi hier buiten, die hadden zelf een coördinator. Ik ging over de postcodes 1440 tot en met 2199.
Lisse heeft de postcodes 2160 tot en met 2163 met 2164 als reserve. Wist u overigens dat het woord postcode foutief gebruikt wordt en niets heeft te maken met de postcodeloterij. Officieel werd de term woonplaatscode gebruikt.
De jaren zeventig in de 20e eeuw De wereld zag er anders uit dan nu. Om de toenemende poststromen te verwerken (zou je nu niet meer zeggen) wilde men kijken of dit langs geautomatiseerde weg kon. Er werd gekeken naar Duitsland, Engeland en Canada waar al gewerkt werd met codes. Duitsland viel af omdat die code alleen verwerkt kon worden aan de verzendkant en niet geschikt was aan de ontvangstkant. De Nederlandse code is een combinatie geworden van de Engelse en Canadese code. Wij waren met onze postcode veel landen ver vooruit. Ze wilden die kunst wel van ons afkijken. Zo heb ik eens een postdirecteur met een assistent uit een miljoenenstad in Iran twee dagen meegenomen voor een opname in Spaarndam. Zij kwamen, met een tolk uiteraard, bij ons op werkbezoek. Je moet je voorstellen dat de helft daar in Iran in die tijd nog niet eens een huisnummer had. We gingen in Spaarndam met ze paling eten in een visrestaurant (de baas betaalde). Ze dachten dat ze slangen voorgezet kregen.

Voorbereidingen
Het post sorteren was arbeidsintensief werk. Er moesten mensen worden opgeleid die alle plaatsen van Nederland uit het hoofd leerden. Zouden machines dat niet over kunnen nemen? Een expediteur las en sorteerde 3000
brieven per uur. Machines later 30.000 en werden ook niet moe. Vanouds waren er, voordat een brief bij een geadresseerde in de bus viel, al heel wat handelingen verricht. In de plaats van aankomst was gesorteerd. Briefpost, briefpakjes (belstukken) apart. Tot omstreeks 1970 waren er nog 2 bestellingen per dag. Het meeste sorteerwerk gebeurde ’s nachts voor de morgenbestelling (eerste trans). In de ochtenduren werd de post gesorteerd voor de middagwijken (tweede trans). In hun eigen sorteerkast sorteerden de bestellers hun loop op volgorde van de straten. Ten slotte werd elke straat op volgorde van de huisnummers gezet. Dit gebeurde met zetblokken en zetharken. Allemaal handwerk! Na de invoering van de postcode zou machinaal gesorteerd aangeboden worden op postcode/huisnummer.
We hebben 4 jaar voorbereiding gehad eer de postcode werd ingevoerd. Alle huisnummers die door de gemeente waren uitgegeven, moesten ingevoerd worden, al was het maar het nummer van een penhuisje. Waarschijnlijk
kent u deze term nog wel voor een transformatiehuisje van het Provinciale Elektriciteitsbedrijf Noord-Holland ( P.E.N.). Je ziet P.E.N. vaak nog wel op de gebouwtjes staan.

Commercie
Ook de commerciële kant werd bij de inventarisatie meegenomen. Het versturen van gerichte reclames had toekomst. Een firma als Bakker had niets aan appartementen om zijn bollen te slijten, die wilde tuintjes. Zo wilde
een bedrijf in agrarische producten de boerderijen benaderen. Alle winkels kregen een perceelscode W, boerderijen een B, alle eengezinswoningen met tuin een T en dan was er nog de H van hoogbouw. Bedrijven konden bestanden kopen voor hun gerichte reclame. Wehkamp betaalde toen 80 cent per adres voor gerichte reclame.

Postcodes per woonplaats
Er werden afspraken gemaakt met gemeenten die aangaven welke woonplaatsen ze in hun bestanden voor de postcodes wilden opnemen. Gemeenten waren daar autonoom in. Zo werd Julianadorp afgevoerd als woonplaats en
werd een wijk van Den Helder. Oudorp werd door de gemeente Alkmaar niet als woonplaats erkend, maar door acties en protesten van de bewoners is dat teruggedraaid. Dit is Oudorp met één d. Ouddorp met 2 x d ligt op GoereeOverflakkee. Zo bestaat ook Scheveningen niet meer bij de woonplaatsen maar is een wijk van Den Haag. Iedere Nederlander zat minstens 15 keer in overheids- of andere bestanden en dat kostte geld om die om te zetten.

De afspraak was dat er zo weinig mogelijk omnummeringen plaats zouden vinden. Een omnummering kostte de gemeenten toen 100 gulden per adres. Een leuke vraag voor een quiz: wanneer is de postcode ingevoerd? Weet u het? *

Invoering nummering
De nummering van postcodes begint in Amsterdam met 1000 en gaat zo het land door en eindigt in een plaatsje boven in Groningen, het plaatsje Stitswerd met 9999. Niemand kon een postcode aanvragen, wat aan de beurt was dat kreeg je. Eén uitzondering werd er gemaakt. Koningin Beatrix vroeg of ze  decode AA kon krijgen, net als bij haar wagenpark. Dat is haar natuurlijk niet geweigerd. Als iemand wel eens denkt of droomt de postcodeprijs te winnen, vergeet het dan maar, de kans is net zo groot dat u wordt aangereden in het verkeer. Lisse alleen heeft al enkele honderden codes. Voor de inventarisatie van de postcodes in Lisse huurden we twee weken een zaaltje in café Het Haantje (nu eetcafé Lef) op het Vierkant. Voor mij was dit dus een thuiswedstrijd. Zo trokken we met een groepje van een man of tien uit postdistrict Haarlem alle dorpen af om de inventarisatie rond te krijgen.

Startprobleem
De machines werden gemaakt in Japan en ook geïnstalleerd door de Japanners. Groot was de consternatie in de plaats Stitswerd direct na de invoering. Dat plaatsje kreeg toen wel 20 zakken post terwijl ze normaal maar 2 zakjes per dag kregen. Wat was hier aan de hand. Alles wat de machine niet kon lezen gooide die naar het hoogste nummer. Bij het uitgeven van postcodes liepen we ook tegen andersoortige problemen aan. Letters met een oorlogsverleden
mochten niet uitgegeven worden zoals WA, SA, SD, SS. Ook een aantal andere lettercombinaties werden om technische redenen gemeden zoals O, I, IJ, Q, MM en WW. Dat was ook zo in de wegenverkeerswet, op de kentekenplaten. Toen stonden op de kentekenplaten nog twee letters, nu drie. Als je nu in Eindhoven woont
en fan bent van PSV en je krijgt die lettercombinatie dan wil je zo’n auto toch nooit meer kwijt. Dan waren er nog codes die in enkele plaatsen niet gebruikt konden worden. Zoals in Bergen de code AL. Samen zou dat Albergen
vormen en je had ook de plaats Albergen. Dat de postcode zo’n grote vlucht zou nemen konden we ons toen nog niet indenken. In het begin kwam de politie nogal eens bij me langs, ze hadden weer een fiets gevonden en vroegen dan om het adres van die code, die ingegraveerd was in de fiets. Later kregen ze zelf de bestanden. Als dank kwam een motoragent wel eens een stropdas met monogram langsbrengen.

Onbekend en onbemind
Ik heb nooit een telefoontje gehad van iemand die erg tevreden was met de postcode die ik had gegeven, wel het tegendeel. Mensen die het er helemaal niet mee eens waren. Dan belde een kwade meneer die had WC gekregen, ja,
die letter was aan de beurt, maar hij wilde een andere. Dat ging dus niet. Meneer, als u Willem Cornelis Jansen heet, staat u als W.C. Jansen in het telefoonboek en niemand zal er over vallen, dus geen argument. Ik gaf eens de letters BP aan een Shell station, waar ze ook niet blij mee waren. Het meeste last had ik met bepaalde mensen, ik zal maar zeggen met kouwe kak. Mensen kenden het verschil niet tussen gemeente en woonplaats. Een gemeente kan uit meerdere woonplaatsen bestaan. Lisse is één gemeente en één woonplaats maar de Haarlemmermeer heeft wel 13 woonplaatsen en de gemeente bestaat niet als woonplaats. Zo kwamen bewoners van Santpoort-Noord vaak aan de bel trekken: dat ze een code wilden van Bloemendaal, want daar woon ik. Er is een Santpoort-Zuid in gemeente Velsen en Santpoort- Noord in Gemeente Bloemendaal. Er was veel misverstand om uit te leggen dat gemeente iets anders is dan woonplaats. Er waren ook wel eens mensen die vroegen: hoe wisten ze dat wij zwartkijkers waren
(betaalden geen kijk- en luistergeld). De dienst luister- en kijkgelden had een eigen bestand van tv-kijkers. Als ze dat tegen ons bestand afdraaiden, hielden ze de percelen over die in hun bestand niet voor kwamen en hoefden
ze alleen die panden te controleren. Zo liep je soms tegen de lamp.

Postcode
Postcodes kunnen eigenlijk niet worden gewijzigd. Bij gemeentelijke herindelingen blijven de woonplaatsen bestaan. Omdat de postcode aan de woonplaats is opgehangen en niet aan de gemeente, verandert er dus niks. Wel is er sinds
de invoering van de postcode een kleine corrctieslag geweest. Er is op een bepaald moment een afspraak gemaakt tussen PostNL en het ministerie om dorpskernen met een eigen naam ook een eigen postcode te geven. Heusden
gaf als laatste gemeente in Nederland in 2018 gehoor aan deze afspraak tussen PostNL en het ministerie waardoor de inwoners van Doeveren, Heesbeen, Oudheusden, Herpt, Hedikhuizen een andere postcode kregen. Dat bracht natuurlijk nogal wat protesten en problemen met zich mee. Ondernemers werden gecompenseerd voor bedragen van € 100,- tot € 500,-. Dat kostte de gemeente meer dan 50 mille! Normaal zitten er 25 huizen in een postcode. Dat aantal is geënt op een zethark. Voor de postbestelling wordt daarin alles op loopvolgorde gezet. Soms zijn er grote uitzonderingen op het aantal nummers in een postcode. Wanneer er bij afbraak een flat tussen gebouwd wordt, dan zitten er veel meer dan 25 nummers in een postcode en wordt er gewerkt met een subnummer. Met een omnummering van straten loopt het soms ook heel anders. Neem de Irenestraat waar ik woon. Vroeger liep de
nummering van de Koningstraat tot het Nassaupark, altijd links oneven en rechts even. De straat werd afgebroken en er kwam een andere huisnummering. De even zijde liep oorspronkelijk van 2 naar 20 en de oneven zijde van 1 tot
69. Toen is besloten om het om te draaien en de nummers vanaf het Nassaupark te laten lopen, vanwege de postcode. Nu is dus de nummering 1 tot 29, wat vroeger de even kant was, en 2 tot 94, wat eerst oneven was.

Gevolgen voor personeel
Het gebruik van postcodes bracht de nodige veranderingen met zich mee binnen de organisatie van de posterijen. Voor het personeel werd het sorteren langzaam afgeschaft in overleg met de bonden. De sorteerders in Lisse gingen gewoon aan het werk in de bestelling. In de steden waren er expediteurs, die kregen een andere functie.

Historisch materiaal bij VOL
Wanneer je nu een adres bij een postcode wilt weten, of andersom, dan zoek je simpelweg op de computer of op de telefoon. Ook uit de streepjescode die de machine op de enveloppen drukt kan je het adres aflezen en achterhalen. Maar deze snufjes waren er 50 jaar geleden nog niet. Internet kwam in de 80-er jaren van de vorige eeuw. Bij Oud Lisse is een unieke verzameling die je nergens anders zult vinden. Na mijn pensionering heb ik die geschonken.
Het betreft het hele postcodeboek op microfiches, een landelijk stratenregister en een postcodetabel van 1000 tot en met 9999 met een reader om het uit te lezen.

• (1 mrt. 1978.)

Dirk Floorijp, de “postcodeman”, hard aan het werk om ons van postcodes te voorzien met de modernste apparatuur van toen.