beroep – oudlisse

Berichten

Aagje Deken- en Betje Wolffstraat

4 juni 2019/in Publicaties /door Nico Groen

Betje Wolff en Aagje Deken zijn femistische schrijvers uit de 18e eeuw.

Sporen van vroeger (LisserNieuws)

4 juni 2019

door Nico Groen

De Vrouwenpolder is een wijk met straatnamen van bekende Nederlandse dames. De Gemeente Lisse heeft deze wijk ‘Vrouwenpolder’ genoemd. Dat is een heel misleidende naam. De wijk ligt niet in een speciale polder met die naam, Het is gewoon een wijk van Lisse en zou eigenlijk ‘Vrouwenwijk’ of ‘Vrouwenbuurt’ moeten heten. Hopelijk wordt dit nog eens veranderd. Maar wie zijn al die vrouwen in de Vrouwenpolder?

De kruising van de Betje Wolffstraat met de Aagje Dekenstraat.

Zo is er bijvoorbeeld de Aagje Dekenstraat, een zijstraat van de Ruishornlaan richting het oosten naar de Rooversbroekdijk en de Betje Wolffstraat, die de Aagje Dekenstraat kruist. Aagje Deken was een bekende schrijfster. Agatha Pieters werd geboren in 1741 in Nes aan de Amstel in het huidige Amstelveen en overleed in 1804 op 62-jarige leeftijd. Volgens Wikipedia waren haar ouders arm en al jong overleden. Daarom werd zij opgevoed in een weeshuis van de Collegianten, een vrijzinnige stroming waar geestelijke literatuur op een hoog niveau stond. Ook werd daar gediscussieerd over theologie en filosofie. Zij verbleef daar tot 1767, toen zij al 26 jaar was. In 1769 werd zij doopsgezind.

In één van haar 9 boeken schrijft zij over dit weeshuis: “De meisjes hebben het daer voor hunnen stand in de waereld al te wel: men leert haer daer denken!” In het weeshuis is dus de grondslag voor haar latere literaire werk gelegd. Ze had eerst verschillende dienstbetrekkingen. Later begon ze een koffie- en theehandeltje.

Haar eerste boek ‘Stichtelijke gedichten’, uitgegeven in 1775, schreef zij samen met Maria Bosch, die in 1773 was overleden. Aagje was enkele jaren mantelzorgster geweest voor Maria, die ernstig ziek was.

Aagje ontmoette in 1776 Betje Wolff-Bekker. Zij wisselden literaire informatie uit. Betje had een onstuimig karakter en wilde ideeën. Haar moeder had ze al jong verloren en haar vader was haar opvoeder. Ze trouwde op 21 jarige leeftijd in 1759 met de 52-jarige dominee en weduwnaar Adriaan Wolff uit de Beemster. Zijn enige dochter uit zijn eerste huwelijk ging toen het huis uit. Het nieuwe echtpaar bleef kinderloos.

In 1763 debuteerde Betje met de bundel ’Bespiegelingen over het genoegen’. In 1777, na de dood van haar echtgenoot, ging Betje samenwonen in De Rijp met Aagje Deken en begonnen zij gezamenlijk te publiceren. Hun eerste gemeenschappelijke werk was ‘Brieven’. In 1781 erfde Aagje ruim 13.000 gulden en de twee gingen in het buiten ‘Lommerlust’ in Beverwijk wonen. Ze schreven daar samen nog de ‘Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart’, dat een groot succes werd, en de ‘Historie van den heer Willem Leevend’.

Vanwege hun patriottische sympathieën en uit onvrede met de situatie in eigen land (na het neerslaan van de opstand van de patriotten in 1787) verhuisden zij in 1788 naar Trévoux bij Lyon. In 1789 verscheen ‘Wandelingen door Bourgogne’. Door financiële nood moesten zij in 1797 terugkeren naar Holland, waar ze in Den Haag gingen wonen. Aagje Deken stierf daar uiteindelijk, op 14 november 1804, negen dagen na Betje Wolff, die in 1738 was geboren. Beiden werden begraven op de begraafplaats’Ter navolging’ in Scheveningen.

Zowel in Amstelveen als in Vlissingen (geboorteplaats van Betje) zijn monumenten opgericht; respectievelijk een bronzen beeld van een zittende en staande vrouw die samen een boek lezen en een fontein. Ook is er sinds 1952 in de Beemster een Betje Wolffmuseum in de pastorie waar zij en haar en haar man van 1759 tot 1777 hebben gewoond.

Foto: De kamer van Betje Wolff in het Betje Wolffmuseum in De Beemster
Foto: Historisch Genootschap Beemster

Kruising van de Aagje Dekenstraat met de Betje Wolffstraat.

SMEDEN VAN LISSE

10 oktober 2016/in Historie /door Nico Groen

De eerst vermelde smid in Lisse Jan Dirckzn kocht in 1586 een huis. Deze smid en de latere smeden van van Lisse komen aan de orde.

Door Arie de Koning

Jaargang 15 nummer 4, oktober 2016

Sinds de mensheid metaal is gaan gebruiken voor gebruiksvoorwerpen welke langere tijd mee moesten gaan en daarom sterk moesten zijn, zijn er mensen geweest welke deze metalen voorwerpen vervaardigden. Deze metaalbewerkers namen daarom een heel belangrijke plaats in de vroege samenlevingen in. Ieder dorp had wel een smid, welke met vuur en vonkenspattend metaal zo rechtstreeks uit de hel scheen te komen. Gerespecteerde lieden welke om hun vakkennis beoordeeld werden en niet door geloof of anderszins. Hij was in feite onmisbaar, immers de smid vervaardigde het benodigde gereedschap voor de boeren, schoenmakers, kuipers, molenmakers en timmerlieden. En uiteraard was de smid onmisbaar voor het leger voor het vervaardigen van allerlei wapentuig of belegeringsapparaten. Ook in vroeg Lisse zal er dus een smid aanwezig zijn geweest, meestal was er eerder een smid dan een bakker bij stichting van een dorp en schrijver dezes is benieuwd of we daar sporen van terug kunnen vinden. Om tot een resultaat te kunnen komen moest er eerst behoorlijk wat worden ingelezen en de conclusie was duidelijk; in Lisse heeft inderdaad de smid een zeer prominente rol gespeeld. De vroegste welke gevonden is wordt vermeld in een transportakte gedateerd 15 mei 1586 waar gesproken wordt over de schuld van ene Jan Dirckszn, smid te Lisse welke een huis had gekocht. Op 3 en 27 juli 1586 wordt er in een transportakte ook gesproken over een hoefsmid en wel Jan Dirckszn Vougel in verband met de aankoop van hetzelfde huis. Nou het lijkt mij dat dit één en dezelfde persoon betreft. Jan Dirckszn Vougel heeft zich dus in dat jaar in Lisse gevestigd. Of hij een bestaande smederij kocht of een nieuwe heeft opgezet is niet bekend. Hij kocht het huis en erf van Weyntje Claesdr. weduwe van Cornelis Doedeszn Sonnevelt. Wel wordt vermeld waar het bewuste huis zich in Lisse bevind. …belend NW het Wevers erf, NO Willem Thomaszn, ZO de Graftweg en ZW het Groenevelt van ‘t Dorp…… Nou dat verklaart een boel. Op de plaats van het Groenevelt van ’t Dorp is later de Agatha kerk gebouwd. Lezend door de akten waar onze smid in voorkomt blijkt op zijn erf zich ook een appelboom te bevinden. Op 16-11-1588 lezen we in de Rechterlijke Archieven van Lisse dat Jan de smid samen met Cornelis Pouwelszn Schouman, zijn buurman, het huis van weduwe van Adriaen Corsteman heeft gekocht. Het bijzondere hieraan is dat dit huis bekend staat als het “verbrande huis van Lisse”. Het verbrande huis wordt klaarblijkelijk herbouwd want in mei 1590 blijkt Jan Dirckszn Vougel, smid, schuldig aan Cornelis Dirckszn Larum, zes gulden per jaar met hypotheek op een nieuwe “camere” met erf op dezelfde belendingen als zijn eigen huis. En dat klopt want op 23 januari 1591 verkoopt onze, inmiddels van meestertitel voorziene smid, aan Cors Corneliszn Cluft een nieuwe camere met erf gelegen in het Dorp van Lisse. Dat, heel vreemd, wordt volgens afspraak op 23 december van datzelfde jaar weer terug verkocht aan Mr Jan Dirckszn Vougel, hoefsmid te Lisse en wordt hij drie dagen later verkocht aan Reyn Wiggerszn van der Blesch, een kleermaker. We komen Jan de smid nog wat keren tegen in de Rechterlijke Archieven zo ook op 10 oktober 1597 als blijkt dat Mr. Jan Dirckszn Vougel, smid van deze Ambachte schuldig is aan Jacob Floriszn van Heemskerk drie gulden per jaar met hypotheek op een huis en erf waar hij tegenwoordig het smeedambacht gebruikt, belast met drie gulden per jaar tbv Cornelis Dirckszn van Larum. Hieruit blijkt de grote vakkennis van Jan want een titel als “Smid deser Ambachte” betekende dat alle smeedwerk welk van overheidswege werd uitbesteed in het gehele Ambacht Lisse aan hem werd gegund. “Oude” Jan Dirckszn Vougel, meester smid te Lisse trouwde met Maritge Jorisdr en kreeg van haar zes kinderen, Dirck, Cornelis, jonge Jan, Harmen, Maritge en Machtelt. We weten met wie de meisjes trouwden: Maritge trouwde met Cornelis Corstiaenszn Cluft en Machteld trouwde met Reynier Adriaenszn. Toen zijn vrouw Maritge Jorisdr overleed hertrouwde Jan met Pietertje Claesdr. Hij is overleden in 1623 te Lisse.
Op 10 april 1625 vinden we pas weer een smid in Lisse als we lezen in een transportregister dat de erfgenamen van Maritge Dircksdr, weduwe van Jan Jacobszn Doncker, een huis en erf groot 16 roe gelegen op de hoek van de Lageweg en Heereweg verkopen aan Gerrit Hendrickszn. hoefsmid. De genoemde Lageweg werd ook wel oude Veenderslaan genoemd en is tegenwoordig de Stationsweg, zodat wat duidelijker wordt waar deze smid zich vestigde. Lezend door het archiefboek vinden we dat hij op 12 april 1633 nog steeds daar woonde maar op 19-07-1638 blijkt uit de belendingen dat hij een stuk is op geschoven en nu aan de Heereweg woont. De exacte locatie is nog niet in beeld te krijgen maar vast staat dat hij aan de Heereweg woont met aan de westelijke kant het “Berckhouter Duijntje” in de Oostgeest welke nog niet was afgegraven. Dan pas op 6 mei 1659 wordt gewag gemaakt van een nieuwe smid in Lisse als deze van Jan Corneliszn, timmerman, een huis en erf gelegen aan de Broekweg koop voor 366 gulden contant en een schuldbrief van 732 gulden. Zijn naam is Hendrik Corneliszn van Limmen smid te Lisse. Niemand weet waar hij vandaan komt, misschien uit Limmen, maar dat geeft niets, Lisse had weer een smid. Hij trouwde met Maria Jacobsdr Hofbergen en drie dochters en één zoon staan vermeld in het archief van Lisse.
In 1673 waren de Staten van Holland in grote financiële nood vanwege oorlogen met Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen. Er was dringend geld nodig voor het leger en de vloot. Er werd besloten dat iedereen naar draagkracht een belastingheffing zou moeten betalen welke geïnd zou worden door de Schout Hanart van Gorcum c.s. We lezen in het “Generael Quohier van ’t familiegelt over alle de dorpe geleegen onder Rhijnlant” dat ook Hendrik Corneliszn van Limmen, smid te Lisse werd aangeslagen en zien dat hij in de laagste klasse werd ingedeeld en dus één stuyver moest neertellen. Hendrik was dus geen rijk man. Misschien aardig om te weten. “Somma van ’t familiegelth over Lisse bedraecht ‘sdaags 6 guldens en 19 stuyvers”. Het bleek genoeg om de oorlogen af te wenden en Holland haalde weer vrijuit adem. Op 21 juli 1693 overleed Hendrik de smid in Lisse. Niet bekend is welke leeftijd hij bereikte. Van opvolging is geen sprake geweest want zijn enige zoon, Jacob overleed jong en werd op 11 januari in Lisse begraven. Zijn vrouw Maria Jacobsdr Hofbergen werd op 5 april 1715 begraven in Lisse.
Inmiddels had zich een nieuwe smid in Lisse gevestigd, Harmen Janszn Schuerman, smid te Lisse, wordt op 5 mei 1722 vermeld als koper van een huis en erf met croft en boomgaard te Lisse. Hij kocht dit huis van de erfgenamen van Engel Corneliszn Brero en Catharina Cornelisse Westerbeek welk echtpaar het door verervng op 6 juni 1689 had verkregen. Gezien de belendingen welke in het document worden vermeld staat het huis aan de Heereweg, tegenwoordig genummerd met 208. Ook wordt vermeld dat de landen van het Berckhouter duin, welke zich aan de achterzijde van het huis bevinden inmiddels zijn afgezand. Harmen Janszn Schuerman was geboren in Noordwijkerhout en werd gedoopt op 29 maart 1687 in de Rooms Katholieke Kerk aldaar als zoon van Jan Schuerman en Grietgen Robbers van der Meulen. Harmen trouwde (1) met Jannetje Pietersdr Boon en kreeg van haar negen kinderen waarvan er een groot aantal zeer vroeg weer stierf. In 1728 hertrouwde Harmen als weduwnaar in Lisse met Sijmetje de Koning een jonge vrouw uit Delft. Van haar verkreeg hij drie kinderen welke allen vrijwel direct weer overleden. In 1747 hertrouwt hij weer als weduwnaar in Lisse met Maria Gerritsen de Zwart. Ook Maria overleefde hij en Harmen werd op 31-01-1759 in Lisse begraven.
De smederij kwam in het bezit van Abraham Leendertszn Koevoet, want we lezen dat op 20 januari 1781 ’t Lammetje Groen, huis, erf, plantage, opstal en ca 550 roeden grond verkocht wordt voor het bedrag van 1000 gulden. Koper is Abraham Leendertszn Koevoet, hoefsmid te Lisse. Hij kocht ’t Lammetje van de Hoogedele Vrouwe Mevrouw Maria Jacqueline Jeanne Tjark gehuwd met de Graaf D’Oultremont de Wégimont wonende in de Lande van Luijk. Abraham was gedoopt op 18-07-1747 in de Rooms Katholieke Kerk van Bergschenhoek. Op 8 november 1772 trouwde hij voor het Gerecht te Lisse met Maritje Pietersdr van Oerle en dezelfde dag werd het huwelijk ingezegend in de Roomsche schuilkerk te Lisse nabij het Mallegat. Koevoet was dus Rooms Katholiek en toch werd aan hem al het smidswerk van het Ambacht Lisse gegund door het dorpsbestuur. (Arie van der Zaal kreeg het timmerwerk en IJsbrandt van Wateringen het metselwerk). Hij moet dus een degelijk vakman zijn geweest want de gunning werd meestal aan Gereformeerde geloofsgenoten van het Protestantse dorpsbestuur gegund. Dit tekent ook de tolerantie van de bevolking van Lisse in die jaren in geloofsuitingen. Niet alleen werd er zonder mankeren een RK schuilkerk gedoogd maar men had ook respect voor elkaars opvattingen. Toen de Prins van Oranje in zijn functies werd hersteld in 1787 verscherpten de tegenstellingen zich weer, ook in het kleine Lisse.
Naar een reden moeten we gissen, Abraham was nog niet oud, 38-jaar, en zijn oudste zoon Leendert was pas tien jaar en dochter Cornelia negen jaar, maar op 26 mei 1785 verkoopt hij de smederij, omschreven als “eener huijs en erve, sijnde een van ouds zeer vermaerde en nog extra florissante en welbeklante hoefsmederije met eener croft daar achteraan, staande ende geleegen midden in den dorpe op de lange straat aan den Heerweg”. Er staat nog bij dat het totale perceel 98 roe groot is doch verongeldende voor 67 roe. Koper wordt Jan Schenk een jonge hoefsmid geboren op 4 mei 1744 in Valkenburg. De waarde van dit extra florissante pand was nu wel extra florissant omhoog gegaan. Er werd betaald 2975 gulden contant, overname van gereedschap volgens taxatie 156 gulden en 4 schellingen, aan belastingen: 40e Penning en 10e verhoging alles totaal voor 3255 gulden en dat was voor die tijd een boel centen. Jan Schenk was getrouwd op 16-05-1785 voor de wet en RK-Kerk in Warmond met Catharina ofwel Kaatje Lipman. Op 27 april 1787 wordt hun eerste dochter, Maria, geboren en op 14 mei 1789 wordt dochter Apolonia geboren. Beiden zijn gedoopt in de Agatha Kerk in Lisse. Zoons heeft het echtpaar niet gekregen en het is de knecht, Jan Balman, hoefsmid, welke getrouwd was met de oudste dochter Maria die de smederij overnam. Jan Balman was geboren op 09 januari 1788 in Hillegersberg. Jan Balman stierf al op 51-jarige leeftijd op 9 juni 1839 in Lisse. Zijn vrouw Maria Schenk heeft de smederij tot haar dood op 8 augustus 1846 voortgezet. De smederij werd overgenomen door de knecht Roelof Willem Pelle geboren op 30 januari 1824 in Vreeswijk en net als zijn voorganger trouwde hij met een dochter van de vorige baas, Marijtje Balman. Roelof Willem was ook een gedegen vakman en tevens was hij al dan niet gediplomeerd veearts. Hij is overleden op 25 mei 1878 in Lisse en op de 29e aldaar begraven. Zijn zoon Joannes Willem Pelle, geboren op 30 januari 1849 in Lisse, werd zijn opvolger in de reeks van smeden van Lisse. Hij had zijn eerste huwelijk op 25 september 1873 met Clara van der Vlugt een meisje uit Lisse. Ze was pas 34 jaar oud, toen ze op 27 mei 1883 in Lisse overleed. Daarop hertrouwde de jonge smid met Catharina Agnes Vreeburg uit Zoeterwoude. Met haar verkreeg hij vier kinderen waarvan twee volwassen zijn geworden, Rudolphus Wilhelm, geboren op 14 juli 1887 in Lisse en Petronella, geboren op 27 juli 1890 in Lisse.
Helaas liet de gezondheidstoestand van de smid het zware werk niet meer toe zodat hij gedwongen werd te stoppen als smid. In de zomer van 1896 is het gezin Pelle uit Lisse vertrokken en vestigde zich in de Haarlemmerstraat 267b te Leiden en werd slijter in gedistilleerd. Hij is in januari 1922 in Leiden overleden en zijn vrouw was hem vijf jaar eerder voorgegaan.

De smederij werd op 14 september 1896 verkocht aan Pieter Dirk Schouten voor 7800 gulden en de centen moesten volgens zijn zoon Jan “voor de hel vandaan gehaald worden”. Pieter Dirk was geboren op 27 december 1859 in Leiden. Hij was getrouwd met Wouterina van der Zwets uit ’s Hertogenbosch en had een aantal kinderen. Voor het eerst in zijn bekend bestaan was de smederij in Protestantse handen gekomen. Alle eigenaren voordien waren namelijk van Katholieke huize.

Nu nog is herkenbaar waar de smederij zich al die eeuwen heeft bevonden aan de Heereweg. We nemen hiervoor een schets van de situatie zoals deze was in 1812. Het zwart gearceerde vlak is de smederij. Rechts naast de smederij staat een kleiner pand wat teruggetrokken van de Heereweg. Hierin woonde de emeritus predikant ds. Johannes Stoelendraaijer. Toen deze in 1857 overleed, werd er een winkeltje in gevestigd annex woonhuis eigendom van de op 18 maart 1797 in Lisse geboren Maartje Albertsdr de Haan. Het plaatsje ervoor is pas veel later bebouwd en daarin is nu een cateraar gevestigd. Maartjes winkeltje had een groot bord boven de winkeldeur wat vermeldde wat zij zoal verkocht; “sterke drank, kruidenierswaren, koffie, thee, tabak, snuif, zout zeep te koop” met daaronder nog “M. de Haan”. Maartje was de ongehuwde dochter van Albertus de Haan en Neeltje van Duuren en zij is overleden op 14 februari 1869 in Lisse. Zij werd opgevolgd door haar naamgenoot en nichtje Maria Cornelia de Haan, in 1835 in Koudekerk geboren, gehuwd met Johannes Dorrepaal uit Katwijk. Later trok het echtpaar naar de Broekweg en kwam in het oude winkeltje Hugo Scholten, ook een winkelier. Wanneer is niet duidelijk, maar vóór 1893 werd op het plaatsje voor het winkeltje van juffrouw de Haan een huis gebouwd, pal voor het huisje en de winkel van Maria Cornelia de Haan. Het pleintje werd totaal volgebouwd. Het was eigendom van smid Jan Pelle die het voor zijn vertrek uit Lisse verkocht aan Cornelis Caspers, een in Katwijk geboren vleeschhouwer getrouwd met Anna van Paridon. Opeens was er een slagerij. Om bij de slachtplaats te komen hadden de koeien recht van overpad door de smederij. Dit recht was opgenomen in de koopakte. Men kan zich de ravage indenken wanneer een aantal zenuwachtige koeien op weg om geslacht te worden door een werkplaats wordt gejaagd. Volgens een ooggetuige “scheten ze de hele boel onder”. De kalveren gingen gewoon door de gang van de woning. Dit pand is jarenlang Slagerij Caspers gebleven. Nu is er gevestigd Van der Hulst Catering. Het volgende pand naar rechts is de boerderij en bakkerij van Rotteveel. Later was daarin bakkerij Freriks gevestigd, wie kent die niet. Achter dit pand stonden ook nog een aantal kleine arbeidershuisjes in de volksmond genoemd ‘t ”Rottenest” bereikbaar via een lange smalle gang aan de linkerzijde van het pand. Aan de overzijde van de straat was rond 1860 de zadelmakerij van Aart Pieterszn Tibboel. Hij was getrouwd met Kaatje van Garsten en had een groot aantal kinderen.

Aan de linkerzijde van de smederij bevond zich een pand wat al in 1633 eigendom werd van de Hervormde Diaconie. Hier woonde en werkte de in 1847 in Noordwijk geboren groentenwinkelier Wout van Oosten alias Wout Knar. Zijn uitventwagentje werd achter de winkel gestald in de Lindenbuurt ofwel de Snertwerf. Hij was getrouwd met Aagie Warmerdam alias juffrouw van Oosten. Nog meer naar links bevond zich de wagenmakerij van Jacobus Cornelis van Riek.
Terug naar de oude smederij. Ja oud was hij zeker. In 1900 heeft Pieter Dirk Schouten de oude smederij geheel gesloopt en vervangen door een modern pand. In 1913 is er zelfs nog een verdieping op geplaatst. De zaken gingen buitengewoon goed en Schouten was een begrip in de hele regio.

Op 1 januari 1914 namen de twee zoons Dirk en Jan de zaak over onder de naam “Gebroeders Schouten, Herstelplaats voor Stoom en Landbouwwerktuigen”. Vader Schouten, in ruste in zijn geboortestad Leiden, overleed op 2 maart 1950 in Leiden. Na 25 jaar samenwerking zijn de broers in 1939 uit elkaar gegaan. Dirk vestigde zich aan de Kanaalstraat en Jan bleef aan de Heereweg. In 1956 is Jan Schouten wegens gevorderde leeftijd en gebrek aan opvolging gestopt met zijn zaak. Hierna zijn er een kledingwinkel, houthandel, koffieshop en hoorwinkel in gevestigd geweest. De aloude smederij is niet meer.
Bronnen: Rechterlijk Archief Lisse Notarieel Archief Lisse Resolutieboeken van Schout en Burgemeesteren van Lisse Genealogisch Archief V.O.L. Regionaal Erfgoed Leiden

DE FAMILIE MARSEILLE

2 oktober 2016/in Historie /door Nico Groen

Hendrik Marseille overleed in 1939. De eerste in Nederland wonende Marseille is rond 1670 geboren in Clermond in Frankrijk en overleden in Amsterdam in 1734.

door Marius Nieuwenhuis

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 4, oktober 2016

Hendrik Marseille

Lisse telde in de loop der jaren onder zijn inwoners een groot aantal belangrijke mensen. Mensen die in Lisse, maar ook ver daar buiten, op veel terreinen van grote betekenis zijn geweest. Zoals bv. in de bollenwereld de heer D(irk) W. Lefeber, in de sport Egbert van ’t Oever en in de bouwwereld de architect Paardekoper. Een lijst die mogelijk met nog veel meer namen is uit te breiden. Allemaal mensen die nog jaren na hun acteren bekend bleven en waar nog lang met respect over gesproken werd en wordt. Lisse kent ook een andere categorie mensen die, hoewel ze van grote betekenis zijn geweest, in de vergetelheid verloren dreigen te gaan. Eén van die mannen was mijn grootvader van moeders zijde, Hendrik Marseille. Ter gelegenheid van zijn overlijden in 1939 verscheen er in de krant een artikel, waarin aldus over hem gesproken werd: ‘De heer Marseille, bij alle ingezetenen bekend, was op zijn 74-jarigen leeftijd nog zeer kras te noemen en was nog dagelijks bezig in allerlei zaken waaraan hij zich met veel ambitie wijdde. Hij was ook Notabel der Ned. Hervormde Gemeente en een lange reeks van jaren Voorzitter van het Burgerlijk Armbestuur en Secretaris van de Gem. Brandweer. In de aannemerswereld had de overledene een klinkenden naam en stond zijn zaak algemeen bekend als een zeer solide’.

U kunt zich voorstellen dat ik met enige trots terugkijk op mijn grootvader, waarover ik helaas alleen heb horen spreken. Hij stierf al in 1939 en ik ben zelf geboren in 1946.

Hugenoot?

Maar waar komen de Marseilles oorspronkelijk vandaan? De eerste in Nederland wonende Marseille die ik in de archieven heb kunnen vinden was Pierre (de) Marseille(y). Hij moet plm. 1670 in Clermont in Frankrijk geboren zijn en is in 1734 in Amsterdam overleden. Hoewel niet zeker is het heel goed mogelijk dat deze Pierre als Hugenoot uit Frankrijk was gevlucht vanwege het feit dat hij als Calvinist (volgeling van Johannes Calvijn) door de Franse regering vogelvrij was verklaard en zijn leven in Frankrijk niet meer veilig was. In de 16e en 17e eeuw hebben honderdduizenden Hugenoten de wijk uit Frankrijk genomen, waarvan er plm. 70.000 in de Nederlanden zijn terecht gekomen.

Familie van huisschilders

Verschillende generaties Marseille hebben het beroep van huisschilder uitgeoefend. De eerste die als zodanig genoemd wordt is Albertus Marselje, in 1805 geboren te Haarlem. Zijn zoon Gerrit Marselje (geboren in 1827, ook huisschilder in Haarlem) is de stamhouder van de Marseilles die in Lisse terecht zijn gekomen. Gerrit had twee zoons: Hendrik en Albertus. Deze Hendrik (1856 – 1939) was mijn grootvader. Hij werd timmerman en had naast een zevental dochters slechts één zoon: Pieter Gerardus (1898). Albertus (1871 – 1939) is de grootvader van de heren Bert en Bram Marseille die nu nog in Lisse woonachtig zijn. Zoals bekend had deze Bert Marseille jarenlang een schildersbedrijf wat hij later overgedaan heeft aan Ype Daudeij.

Timmerman

De 28 jarige Hendrik met zijn eerste knecht Kobus van Biezen. Foto uit 1893

Mijn grootvader Hendrik is waarschijnlijk op het terrein van zijn vader en broer, achter de voormalige bakkerij van Vaneveld, aan de westzijde van de Heereweg, in 1893 aan het timmeren gegaan. In slechts enkele jaren moet dat bedrijf zijn uitgegroeid tot een timmerbedrijf van flinke omvang.

De reden dat ik in de inleiding gezegd heb dat mijn grootvader voor Lisse van grote betekenis is geweest heeft vooral te maken met alles wat hij in Lisse gebouwd heeft.

Bollenvilla’s

Zo werd in 1923 door mijn grootvader het bekende huis ‘In de bocht’ gebouwd in opdracht van de heer Bert van der Nat, toenmalig directeur van de Koninklijke Bloembollenmaatschappij H. de Graaff en Zonen, destijds gelegen op de hoek Heereweg/ Julianastraat. In die tijd bestond de Von Bönninghausenlaan nog niet en stond dat huis inderdaad in de bocht. Van 1937 tot 1979 was deze villa de ambtswoning van de burgemeester. De architect van dit huis was de heer Leen Tol Sr.

Huize Rutsbo

In 1925 werd door mijn grootvader de villa Rutsbo gebouwd in opdracht van de bloembollenkweker-exporteur Driehuizen. Het huis is vernoemd naar mevrouw Ruth Driehuizen-Heurgren. Mevrouw Driehuizen kwam van oorsprong uit Zweden. De naam Rutsbo betekent ‘woning van Ruth’. Bo is Zweeds en betekent woning. Ook deze woning, inclusief de achterliggende bedrijfsgebouwen, zijn getekend door architect Leen Tol Sr.

Von Bönninghausenlaan

Omstreeks 1935 is mijn grootvader begonnen met de bouw van de huizen aan de Von Bönninghausenlaan. Ik heb niet kunnen achterhalen of mijn grootvader eerst dat land wat waarschijnlijk tot die tijd in eigendom was van G. van der Mey’s Zonen zelf had gekocht. Er werden steeds blokken van vier huizen gebouwd. Kort voor zijn overlijden in 1939 was de Von Bönninghausenlaan gereed. Nog steeds is de Von Bönninghausenlaan een straat met prachtige degelijke en statige huizen, ook gebouwd onder architectuur van Leen tol Sr. Echt iets om trots op te zijn. Het moet, achteraf bezien, toch een hele onderneming geweest zijn om net na de crisis aan de bouw van deze woningen te beginnen. De enige zoon van mijn grootvader, de heer Piet Marseille, betrok na zijn trouwen in 1928 eerst tot 1935 het huis aan de Von Bönninghausenlaan nr. 2 en daarna nr 10. Daar hebben ze gewoond totdat in 1939 mijn grootvader kwam te overlijden. Zijn weduwe, mijn grootmoeder, verruilde toen de ouderlijke woning aan de Heereweg nr. 157 met het huis aan de Von Bönninghausenlaan nr. 10, samen met drie ongetrouwde dochters: Gerda, Rika en Rie (mijn moeder).

1927. Von Bönninghausenlaan moet nog ontwikkeld worden. Huis ‘In de bocht’ staat er al. Vooraan huize Veldhorst van G. van der Mey’s Zonen met omringend bollenland.

Grootmoeder Marseille kwam te overlijden in het voorjaar van 1943 en in december van hetzelfde jaar trouwde mijn moeder met Rudolf Nieuwenhuis. Vanwege het gebrek aan woningen in en kort na de oorlog bleven mijn ouders de eerste jaren bij de andere twee zusters op nr. 10 wonen. Zo kon het gebeuren dat dat huis ook het geboortehuis werd van mijn broer Ruud en van mij De twee overgebleven vrijgezelle zusters van mijn moeder Gerda en Rika waren in de hele streek bekend als de dames Marseille. Zij trokken er vanuit Von Bönninghausenlaan 10 per Solex op uit om menig klant van een eksteroog af te helpen.
De Von Bönninghausenlaan is genoemd naar Jhr. Paulus Frederikus Johannes von Bönninghausen tot Herinkhave (1858 – 1919) die van 1888 tot 1919 burgemeester van Lisse was. In die periode is de Agathakerk gebouwd (1902), de Kathedraal van de Bollenstreek.
Behalve het realiseren van bovengenoemde huizen en straat deed mijn grootvader ook het onderhoudswerk aan Kasteel Keukenhof voor de Graaf van Lynden. Of hij nog meer beeldbepalende bouwwerken in Lisse gebouwd heeft is me niet bekend.

Gefuseerd met Horsman

Mijn oom Piet had twee kinderen. Zoon Hein koos voor het ruime sop en dochter Hans vertrok naar Canada. Bij gebrek aan een opvolger besloot oom Piet in 1959 te fuseren met aannemer Horsman, onder de naam Horsman & Co en Marseille. Horsman was aan de Nieuwstraat uit zijn jasje gegroeid en kon zo gebruik maken van de ruimere locatie aan de Heereweg. Nog steeds meldt de firma Horsman op zijn website dat de zaak in 1893 is begonnen. Dat geldt dan alleen voor het deel Marseille. Horsman zelf werd pas kort voor de oorlog actief in de bouwwereld. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de firma Horsman een bouwbedrijf is waar we als Lissers trots op mogen zijn. Net zo trots als ik op mijn grootvader mag zijn. Naast zijn andere sociale activiteiten, zoals genoemd in het krantenartikel, mag ik toch met enige trots zeggen dat mijn grootvader Hendrik Marseille een prachtige bijdrage heeft geleverd aan ons mooie dorp. Dat zijn naam nog tot in lengte van jaren in ere moge blijven.

Stamboom van Marseille

Beijsens, bakker en kapper in Lisse

24 juli 2016/in Historie /door Nico Groen

Het Lisser kwartiertje begint bij Antonie Beijsens, geboren in 1825. Hij was onderwijzer. De genealogie en andere wetenswaardigheden worden beschreven.

door Laura Bemelman

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 3, juli 2016

Antonie Beijsens, de schoolonderwijzer

De familie Beijsens maar ook de families Jansen, Louwers en Krijnen, voorouders van Franciscus Johannes Antonius Beijsens, komen vanaf het begin van de 19e eeuw overwegend uit de provincie Noord-Brabant. Antonie Cornelis Beijsens is in 1825 geboren in de voormalige gemeente Bladel en Netersel, als kind van Theodorus Beijsens en Martina Somers. Antonie Beijsens is volgens het Hoofdelijk Invullingsregister van 1849 al schoolonderwijzer in Vessem en woont dan in wijk Wintelre in huis 131. Hij woont in bij een bouwman, diens vrouw en hun jonge dochtertje. Antonie is dan nog niet getrouwd en zijn ouders wonen in Oirschot, zodat hij kennelijk wel in Vessem moet inwonen. Vessem is voor het eerst genoemd in 1292 toen Hertog Jan I van Brabant het dorp gemeenterechten verleende. Doordat in 1815 enkele omliggende plaatsjes worden opgenomen in de gemeente Vessem, neemt deze behoorlijk in belangrijkheid toe. Behalve de burgemeester willen dan bijvoorbeeld ook de notaris en de dokter er komen wonen. In 1854 trouwt Antonie Beijsens in Liempde met de daar geboren Hendrika Vugts, dochter van Cornelus en Woutriena Mensvoort. Het gehuwde paar woont in Vessem dat tegenwoordig sinds bijna twintig jaar Eersel heet. Tussen 1855 en 1872 zijn in Vessem zeven kinderen Beijsens geboren. De oudste is een dochtertje, Clara Woutrina, maar zij wordt slechts elf maanden oud. Zoon Antonie is het tweede kind in oktober 1856. De jongste van het hele stel is dochter Martha Catharina. Zij wordt uiteindelijk maar liefst 89 jaar oud en is overleden op Curaçao. Het gezin Beijsens woont decennia lang in Vessem waar vader Antonie tot 1890 als onderwijzer in het Bevolkingsregister voorkomt, in de periode van 1862 tot 1879 zelfs als hoofdonderwijzer.

Zoon Antonie Beijsens wordt bakker

De oudste zoon van Antonie en Hendrika, hun zoon Antonie Cornelis Beijsens junior, geboren in 1856 in Vessem, trouwt met Maria Catharina Jansen uit Sint-Michielsgestel. Daar is dan ook hun huwelijk in 1880 voltrokken. Antonie wordt bakker. Het gezin vestigt zich in Oirschot waar negen kinderen geboren worden. In 1897 wordt Franciscus Nicolaas Antonius geboren als het bijna laatste kind in het gezin. De hekkensluiters zijn de tweeling Alphonsus en Johannes Beijsens. Het eerste kleine jongetje van deze twee overlijdt helaas al binnen een tiental dagen. Vader Antonie blijft broodbakker en een van zijn zoons wordt dat ook. Een van de andere zoons wordt banketbakker en ook zoon Franciscus gaat in de leer als banketbakker in de omgeving van zijn woonplaats tot hij naar Lisse vertrekt, in 1920. Enkele jaren later overlijdt Maria Jansen, de vrouw van bakker Antonie, in Oirschot.
Ongeveer vijfentwintig kilometer noordelijker, in ‘s Hertogenbosch, zijn ondertussen Franciscus Louwers en Maria Theresia Krijnen getrouwd. Van de zeven kinderen die in elk geval uit dit huwelijk geboren zijn, komt dochter Petronella Louwers in 1886 in Schijndel ter wereld. Ze groeit op en verlooft zich ergens tegen het jaar 1920 met bakkerszoon Franciscus Beijsens. Franciscus komt terug naar Brabant voor het huwelijk met Petronella in Schijndel en daarna vertrekken ze samen naar Lisse.

Franciscus Beijsens wordt ook bakker

Franciscus Beijsens wordt aanvankelijk banketbakker. Hij komt in 1920 vanuit Oirschot naar Lisse en wordt hier ingeschreven op 4 februari op het adres van banketbakker Weber op de Heereweg, tegenover de Hervormde Kerk. Er was echter geen bijzondere reden voor Franciscus om juist bij zijn beroepsgenoot in te trekken. Het bestuur van de R.K. Coöperatie waar hij in dienst zou komen, heeft eenvoudigweg geïnformeerd of hun werknemer daar voor korte tijd kon inwonen. Niet lang daarna heeft Franciscus nog kort op de Stationsweg ingewoond tot hij trouwt en zijn vrouw ook naar Lisse komt. Want in oktober 1920 trouwt Franciscus op 23-jarige leeftijd in Schijndel met de daar geboren Petronella Louwers. Na het huwelijk wordt Petronella eveneens als inwoner van Lisse ingeschreven, op 27 oktober 1920. Zij is de 296e die in dat kalenderjaar als nieuwkomer in Lisse wordt ingeschreven. Het jonge gezin gaat op de Kapelstraat wonen, in een woning boven de latere Boekhandel De Haas. Daar wordt ook hun oudste dochter geboren.

RK Coöp. Broodbakkerij Kapelstraat Lisse – Coll. Oud Lisse

De bakkerij van de R.K. Coöperatie ligt aan de Kapelstraat. Eerder heeft op dat adres een slagerij gezeten. Franciscus heeft de inventaris voor de bakkerij zelf aangeschaft, uit een failliete bakkerij uit Amsterdam. Omdat er meer inventaris bleek te zijn gekocht dan nodig voor de bakkerij, heeft Franciscus de rest weer verkocht. Met de opbrengst daarvan kan hij zijn eigen huis inrichten. Dit krijgt hij van de Coöperatie in gebruik, het staat vlak naast de bakkerij.
Bijna twee jaar na het overlijden van de moeder van Franciscus is ook zijn vader overleden. Franciscus is negentwintig jaar oud als hij in juni 1926 samen met de veldwachter Seegbertus Vermolen het overlijden van zijn vader gaat aangeven. Deze is die ochtend overleden in het huis van zijn zoon op de Kapelstraat nummer zes in Lisse. De negenenzestig jarige bakker was slechts tijdelijk in Lisse, hij is op familiebezoek als hij ongelukkigerwijze overlijdt aan een hartaanval. De overlijdensakte vermeldt dan ook Oirschot als zijn woonplaats en niet Lisse. Er is ook een extract van dit overlijden door de gemeente Lisse naar het gemeentehuis in zijn woonplaats gestuurd. Franciscus Beijsens herdenkt in juli 1932 dat hij al 12½ jaar chef is van de bakkerij van de katholieke Coöperatie op de Kapelstraat. Teruggerekend naar de datum van zijn inschrijving in Lisse, moet hij daar al vrijwel na zijn aankomst in Lisse als chef begonnen zijn. Indertijd was er in Lisse overigens voor brood niet alleen een katholieke Coöperatie, die op de Kapelstraat, maar er was ook nog die van de protestanten op de Grachtweg.
Nieuwe Leidsche Courant 16-07-1932 – Coll. Erfgoed Leiden e.o. Historische Kranten
Bakker Franciscus Beijsens is naast zijn werk ook vele jaren betrokken bij de zangvereniging St. Gregorius, als lid maar ook als voorzitter. Daarnaast is hij actief in de plaatselijke politiek. Enkele malen staat hij op de kieslijst van de RK Staatspartij, als ondersteuner. Hij vergaart bij die kandidaatstellingen voor verschillende gemeenteraadsverkiezingen dan ook de nodige stemmen. Op een echt verkiesbare plaats op de lijst heeft hij niet gestaan, hij heeft vast geen tijd gehad om dat er ook nog bij te doen.
Zijn vrouw Petronella overlijdt in 1961 in Lisse. Franciscus is na het overlijden van zijn vrouw naar Breda gegaan en heeft daar bij zijn dochter ingewoond. In 1963 is hij daar als gevolg van een hartaanval overleden.

Franciscus Johannes Antonius Beijsens de herenkapper

In 1922 is zoon Franciscus geboren uit het huwelijk van broodbakker Franciscus Beijsens en zijn vrouw Petronella Louwers.

De rest van het verhaal kunt u lezen in het Nieuwsblad van juli 2016.

Gerrit van der Meij krijgt geleidehond in Lisse

15 april 2016/in Historie /door Nico Groen

In dit tweede artikel over blinde wis- en natuurkundige Gerrit van der Meij worden zijn belevenissen in Lisse met zijn geleidehonden beschreven. Hij heeft diverse lezingen over geleidehonden gehouden.

door Liesbeth Brouwer

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 2, april 2016

Inleiding

In het Nieuwsblad van januari stond het verhaal ‘Gerrit van der Meij, een ongekend talent uit Lisse’ door Arie de Koning. Aan het slot van het verhaal meldden we dat we in contact waren gekomen met zijn dochter, Machteld van der Meij. Zij heeft een uitgebreid archief over haar vader. Gerrit van der Meij heeft in zijn leven veel gecorrespondeerd en gelukkig is daarvan veel bewaard gebleven. Uitermate interessant en waard om een boek over te schrijven. Want wat een bijzonder gegeven is het: een buitengewoon slimme, maar gelukkig ook zeer innemende doof-blinde man, die er in slaagt een prachtige maatschappelijke carrière op te bouwen, levend in een tijd, die ook nog eens snel veranderde en vele dieptepunten kende. Denk maar aan zijn jongenstijd in het Duitsland van voor de oorlog, aan de oorlogstijd in Nederland waar hij studeerde en waarin hij getroffen werd door de ziekte die hem totaal doof maakte, aan de opbouwperiode van Nederland, waarin het steeds drukker werd en aan de technische vooruitgang waaraan Gerrit van der Meij actief zijn steentje kon bijdragen. Voor Oud Lisse is natuurlijk de periode in Lisse het meest belangrijk. Maar ook dan is het ‘’krenten uit de pap halen’. Dat doen we voor een groot deel aan de hand van de gegevens uit het archief van het Koninklijk Nederlands Geleidehonden Fonds. Met dank aan mevr. Van der Meij voor het gebruik van het materiaal en in de hoop dat er nog eens een boek of studie zal verschijnen over de boeiende persoonlijkheid die haar vader was.

Dossier 51, Koninklijk Nederlands Geleidehonden Fonds

Dit dossier begint op 10 april 1936 met een formulier voor de aanvraag van een geleidehond voor Gerrit van der Meij. Dat honden veel kunnen betekenen voor blinden was al heel lang bekend. Er bestaat zelfs een muurschildering uit de 1e eeuw na Christus van een blinde, geleid door een hond. Maar het systematisch opleiden van honden voor ondersteuning van blinden dateert eigenlijk pas van na de 1e wereldoorlog. Toen kwamen er duizenden soldaten blind terug van het front en in 1916 ontstaat een geleidehondenschool in Duitsland. In Nederland wordt in 1934 het Nederlandsche Blinden Geleidehonden Fonds opgericht op initiatief van het Rode kruis en Het Nederlandse Blindenwezen. In september 1935 wordt door prinses Juliana de school voor geleidehonden in Amsterdam geopend. Honden die opgeleid worden zijn honden uit het asiel, politiehonden die niet agressief genoeg zijn of ook wel afdankertjes van particulieren. Vaak zijn het herdershonden. Voor Gerrit komt de geleidehondenschool precies op tijd. Hij heeft het gymnasium voor blinden in Marburg met zeer goed gevolg afgerond en wil in Leiden gaan studeren en daarbij zal een hond een enorme steun zijn. Dat hij volop meedoet aan de samenleving blijkt wel uit een krantenbericht uit die tijd. Het koor ‘Looft den Heer’ geeft een uitvoering in het net gerestaureerde Rehoboth. Met de aankondiging dat er maar liefst 5 solisten uit Lisse aan meedoen. Eén daarvan is dhr. G.vd Meij, net met vakantie in Nederland. Hij speelt onder meer de Sonate Pathétique van Beethoven.
Op het aanvraagformulier voor de hond schrijft vader van der Meij nog als toelichting: ”………dat mijn zoon Gerrit zijn rechter oor volkomen normaal is, echter kan hij met zijn linker oor niets opnemen, zoodat Gerrit zijn geleidehond liefst aan de linkerzijde zal hebben”. Wat zal Gerrit gelukkig zijn geweest met het bericht dat er een hond beschikbaar komt. In dossier 51 zit voorin een lijst met de honden die Gerrit gehad heeft. Bij de eerste hond Bertha staat 33. Ook de andere honden, behalve de laatste, hebben een nummer en de nummers zijn oplopend. Zou het kunnen zijn dat Gerrit de drieëndertigste hond van de school krijgt. We hebben het niet kunnen verifiëren, maar dat er toen nog weinig geleidehonden afgeleverd waren mag duidelijk zijn. Er volgt voor hond en baas een week training in Amsterdam en daarna krijgt Gerrit zijn eerste herdershond, Bertha dus. In die tijd was men natuurlijk helemaal niet gewend aan een geleidehond. Dus plaatst Gerrit oproepen in de krant om de mensen er op te wijzen geen hulp te bieden bij het oversteken. Hij stelt ‘..deze hulpvaardigheid, hoe goed ook bedoeld, is voor den hond zeer ongewenscht……’

Gewend aan honden

Gerrit van der Meij met zijnhond Bertha

Gerrit woont in 1936 op Veldhorststraat 28. Thuis hebben ze een hond als gezelschapsdier. Op diverse jeugdfoto’s zie je Gerrit met een hond. Om als blinde goed met een geleidehond om te kunnen gaan moet je de omgeving aardig in je hoofd hebben. Om dat te bereiken dankt hij veel aan zijn ouders. Vader van der Meij ontwerpt op een plank een prachtige plattegrond (zie binnenkant omslag), waarop hij de wegen aangeeft met soldeertin, de belangrijke huizen met kopspijkers aanduidt en de vaarten worden uit gegutst. Gelukkig heeft Gerrit ondanks zijn handicap een uitstekend ruimtelijk geheugen en is hij in staat om met Bertha lange wandelingen te maken. Omdat hij de omgeving goed kent laat hij Bertha vaak ook los lopen. Maar Bertha is dan niet altijd betrouwbaar. Wanneer in april 1943 Bertha gestorven is schrijft hij daarover naar het fonds “dat Bertha wel eens valsch is tegen vreemden en zij heeft meermalen een broek stukgescheurd”. In diezelfde brief schrijft hij “Ik ben altijd trotsch geweest op mijn woonplaats: Hier was meer natuurschoon dan in elke andere der omliggende plaatsen. Ik kon de bijzonder mooie plekken zo voor den voet op noemen. Eigenaardig genoeg, dat zie ik nu achteraf, waren het uitsluitend de plaatsen, waar Bertha bijna nooit vast liep, waar wij uit vrijen wil samen opliepen. Die plaatsen waren wel zoo mooi: Bosch, bouw- en weiland wisselden elkaar daar af en dat zag ik net zoo goed voor mij als ieder ander. En nu kom ik tot de ontdekking, dat ik eigenlijk me verbeeld heb, dat natuurschoon te zien. Ik heb het heelemaal niet gezien. Wat alles glans gaf, dat is alleen maar Bertha geweest”. Het is wel duidelijk hoeveel een geleidehond voor hem betekent. Het is veel meer dan de mogelijkheid om zelfstandig te functioneren. Het is vooral ook levensgenot. Gerrit wil graag weer een geleidehond, liefst weer een herder. Hij moet ook in de stad kunnen werken, want daar moet Gerrit voor zijn wiskundestudie aan de universiteit naar toe. Vader van der Meij heeft met soldeertin en kopspijkers ook van Leiden en Amsterdam plattegronden gemaakt, net zoals die van Lisse, zodat Gerrit ook daar zijn routes met de hond goed kan vinden. Gerrit beseft dat het moeilijk is om in die tijd, in de oorlog, aan een nieuwe geleidehond te komen. Hij schrijft naar het Geleidehonden Fonds “Wij zullen hier zelf ons best doen een hond te vinden.

Het zoeken naar een hond in de oorlog.

Uit de brieven naar het Geleidehonden Fonds blijkt dat Gerrit dan woont op Stationsweg 158 (nu Von Bonninghausenlaan 56). Dat is villa Veldhorst, het huis dat al werd gebouwd voor de opa, naar wie Gerrit vernoemd is. Het huis ligt zelfs nog iets dichter bij het bos waar hij zo graag wandelt. In de oorlog was het houden van honden natuurlijk niet makkelijk. Bovendien zijn geleidehonden grote honden en dus ook grote eters en er was al gebrek aan voedsel. Voor geleidehonden zijn er speciale brood- en rijstbonnen. Het is dus heel moeilijk voor de school om aan geschikte honden te komen. Vandaar dat Gerrit actief op zoek gaat naar een hond. Voor zich zelf of eventueel voor een ander. Zo schrijft hij bijvoorbeeld over Kazan en Trixy die, blijkbaar na actief speurwerk door Gerrit, bekeken zijn door iemand van de organisatie. Kazan komt uit Haarlem, maar zijn baas kan geen voer meer voor hem krijgen. En Trixy is oorspronkelijk een regimentshond uit Duitsland die Truus Duivenvoorde wel wil afstaan voor een opleiding tot geleidehond. Truus heeft de hond de naam Trixy gegeven, oorspronkelijk heette de hond Rex. Ook vertelt Gerrit dat ze naar boeren in Friesland en Drente hebben geschreven om daar naar geschikte honden uit te zien. Ze kennen de boeren omdat die in de mobilisatietijd in Lisse soldaat waren en vaak bij hun koffie kwamen drinken. In augustus van hetzelfde jaar meldt Gerrit aan de school dat de heer Van Schoten zijn hond aan de school wil af staan, maar dat hij eerst nog een nest jongen wil hebben. In oktober is er weer een brief waaruit blijkt dat Gerrit driftig op zoek is naar geschikte honden. Dat het moeilijk is om geschikte honden te krijgen blijkt ook wel uit het feit dat in de begintijd van de geleidehondenschool maar liefs 90 % van de honden uiteindelijk ongeschikt blijkt voor het geleidewerk. Voor Gerrit wordt eind 1943 een geschikte hond gevonden: Tonny. Hij schrijft over haar: “Hier in de gemeente kan ik nu weer overal komen. Ook in Hillegom en Noordwijkerhout ben ik al weer geweest. ……..ik ga Tonny ook eens in Leiden laten zien. Het is een weelde vrij te kunnen rondlopen”. In 1946 komt Gerrit nog een keer terug op het probleem om aan honden te komen in de oorlog. Dan vraagt hij of de hond van boer Molenaar bevalt en vertelt meteen hoe spannend hij het zoeken naar geschikte honden heeft gevonden. De geleidehondenschool meldt terug dat de hond goed bevalt, dat er gelukkig meer honden zijn, maar dat de oorlogssituatie nog hinderlijk nawerkt.

Het noodlot slaat weer toe

In januari 1945 wordt Gerrit weer getroffen door meningitis. Gevolg daarvan is totale doofheid en bovendien het verlies van het evenwichtsgevoel. Communicatie is eigenlijk niet mogelijk, maar vader van der Meij maakt meteen een alfabet-kaart. Op het deksel van een oud sigarendoosje. Met kopspijkers worden er grote brailleletters op aangebracht, met de corresponderende letter erboven. Vader drukt Gerrit’s handen op het braille alfabet en laat hem zo merken dat er toch gecommuniceerd kan worden. Gelukkig werkt het want al gauw kan met het verplegend personeel ‘gepraat worden’. Langzaamaan komen ook technische hulpmiddelen beschikbaar. De behandelend chirurg, prof. Noordenbos die de oorzaak van zijn ziekte ontdekt, heeft er plezier in en leert in 2 dagen de braille schrijfmachine te gebruiken. In die tijd heeft Gerrit veel aan het devies dat hij mee kreeg van het gymnasium uit Marburg: “er zijn maar weinig lichamelijke handicaps die een mens niet kan overwinnen – als hij maar wil”. Gelukkig heeft Gerrit de juiste mensen om zich heen, maar zelf legt hij zich een ijzeren discipline op van zeer veel oefenen. In mei ’45 komt hij weer thuis. Een immens probleem is het beschadigde evenwichtsgevoel. Met hulp van zijn ouders leert Gerrit weer lopen, maar hij heeft zijn geleidestok meer nodig als steun dan als oriëntatiemiddel. Op 3 augustus wordt de eerste naoorlogse verjaardag van koningin Wilhelmina gevierd. Heel Lisse viert feest en iedereen dompelt zich onder in de feestvreugde. De Stationsweg en de Veldhorststraat zijn leeg want de feestelijkheden zijn in het centrum. Een mooie gelegenheid om stiekem toch even met Tonny te gaan lopen. En wat blijkt. Tonny wordt niet zenuwachtig van het vreemde lopen van Gerrit. Tonny heeft dan 7 maanden geen geleidewerk meer gedaan, maar verleerd is ze het allerminst. Het is Gerrit zelf die weer opnieuw moet leren met een hond te durven lopen. Gerrit is bang dat hij, omdat hij het zelf niet kan horen, de bevelen aan de hond niet goed geeft, maar ook dat blijkt mee te vallen. Bovendien valt hem op dat hij ondanks zijn 3 dubbele handicap toch nog bepaalde herkenningstekens onderweg kan ontdekken, zoals straathoeken en garage uitritten. Dit is natuurlijk fantastisch en Gerrit besluit veel te gaan oefenen. Met succes. Een half jaar later waren de meeste wegen in het dorp en omgeving weer goed te doen. Het vele wandelen heeft nog een positief effect: het lopen zonder goed functionerend evenwicht wordt steeds beter. Oefening baart kunst. De hond brengt nog een positief effect. Gerrit praat, hoewel hij het zelf niet kan horen, veel met de hond. Door steeds te blijven praten boet je niet zo gauw in aan verstaanbaarheid. Van Ludwig Cohn, een vluchteling uit Duitsland, leert hij het Lorm alfabet. Zijn ouders blijven de voorkeur geven aan het apparaatje met de 6 toetsen waaruit braillepunten omhoog komen. Daar zijn ze totaal vertrouwd mee geraakt. Maar wanneer je Lorm goed beheerst is de snelheid van een gesprek praktisch gelijk aan dat van een gesprek met horenden. Omdat Gerrit gewoon terug praat is een gesprek met Gerrit heel natuurlijk. Gerrit promoveert in ’46 . Eind ’47 krijgt hij van PTT een elektrische communicatie machine, die zijn mogelijkheden nog weer sterk vergroot.

Gerrit laat de hond graag los lopen. Dat deed hij met Bertha al, ook niet altijd zonder problemen, maar toen kon hij tenminste nog horen. Hij vindt dat loslopen zelf ook prettig als oefening voor zijn evenwicht en ook Tonny gunt hij dat graag. Maar op een kwade dag blijkt Tonny een motorrijder gegrepen te hebben. Gerrit hoort, noch ziet er iets van en reageert dus helemaal niet. De boswachter (van Keukenhof) heeft het toevallig zien gebeuren. Gerrit bekent de geleidehondenschool wat er gebeurd is en vraagt daarom de geleidehondenschool om hulp. Het advies luidt onomwonden: houdt haar vast langs alle wegen. In zijn latere leven en ook met andere honden doet zich hetzelfde probleem voor. Gerrit loopt graag alleen terwijl de hond los loopt. Maar steevast gaat het fout. Door zijn dubbele handicap kan hij zijn hond toch niet voldoende onder appel houden. Lisse krijgt in de naoorlogse periode veel nieuwe straten die Gerrit met de hond verkent. Dat blijkt prima te gaan. De zus van Gerrit heeft een hond die Robbi heet. Ze woont in Hillegom. Tonny is blijkbaar erg gesteld op Robbi (of op de koektrommel van zijn zus, veronderstelt Gerrit). Wanneer hij zegt: “Gaan we naar Robbi toe” dan hoeft Gerrit verder geen commando meer te geven, maar komt met een uur op de goede plek in Hillegom aan.

Keukenhof

Gerrit wandelt heel veel. Dat was hij al gewend uit de tijd dat hij nog kon horen. Hij wandelt vaak met zijn vriend, Mart Steenland, (een van de eerste professoren en daarmee een van de kwartiermakers van de technische universiteit Eindhoven), in het Keukenhofbos (Zandvliet). Dat is in die tijd echt alleen het privéterrein van de Van Lyndens. Op een keer ontmoet Gerrit gravin van Lynden. Zij is zo genereus om Gerrit toe te staan om op het landgoed te wandelen. Gerrit vertelt maar niet dat hij dat al heel vaak illegaal doet. Wanneer Gerrit in ’55 trouwt draagt vriend Mart een gedicht voor waarin dit leugentje nog eens wordt aangehaald: –De Graaf nam ons zelf mee naar Zandvliet, Zei: “Ik sta toe dat ge voortaan hier rondziet.” Wij hielden ons dom, Maar lachten ons krom, Want we kenden al lang, wat hij zien liet. –Januari 1950 meldt Gerrit aan de geleidehondenschool “…. ….het verkeer zal hier in het voorjaar ongekend sterk gaan toenemen. Men is namelijk bezig een groot bloemenpark in te richten in het Lisser bos. De toegangswegen en in het bijzonder de Stationsweg moeten verbreed en verbeterd, het station opgeknapt, nadat het jaren lang buiten dienst is geweest voor personenvervoer……..het zal voor de buitenlandse deviezen uitstekend geschikt zijn, maar voor mij zal het op zijn minst een flinke last worden.” Het is goed om nog even naar de mooie kaart van Gerrit’s vader te kijken om je te realiseren hoe landelijk het in die tijd nog was en dat al het verkeer door de Stationsweg kwam. In maart meldt Gerrit weer opgebroken wegen vanwege Keukenhof, maar ook dat de tramrails opgebroken worden omdat er een autobusdienst komt. Wanneer de bloemententoonstelling open gaat wordt het veel drukker in de Stationsweg waar Gerrit woont. Eind mei meldt Gerrit dat het wel heel druk is geweest, maar dat de hond en hij het toch aardig aankonden. Bovendien stond er op drukke tijden een verkeersagent op de kruising bij de Heereweg.

Voor de Geleidehondenschool

In oktober 1951 meldt Gerrit dat zijn vader wat bloembollen aan de school geeft. Het voorjaar erop staat in een brief te lezen hoe mooi de bollen in bloei staan. ’s Zomers worden de bollen verhandeld. Gerrit loopt dan langs de veiling en merkt op hoe mooi Tonny hem langs vrachtauto’s loodst die geladen of gelost worden. Het Geleidehonden Fonds is afhankelijk van giften. Daarom vraagt Gerrit propagandamateriaal voor de scholen in Hillegom en Lisse. Ook oud papier wordt ingezameld voor dat doel.

Verhuizing

Veldhorststraat en Stationsweg 1928 Vooraan villa Veldhorst met bollenschuur

Sinds 1952 heeft Gerrit een baan als programmeur bij de PTT. Bovendien is hij inmiddels verloofd, dus het gaat hem prima. Programmeerwerk is geheel nieuw in die tijd en door de nieuwste technieken, zoals de brailletelefoon, kan hij dat thuis doen. Een wandeling door het bos is voor Gerrit ideaal om over puzzels voor het werk na te denken. Gerrit is zeer begaan met de geleidehondenschool. Hij is er dan ook bij wanneer er voor de opleiding van pups een vooropleidingsschool op de Middenweg wordt geopend. Wanneer zijn eigen hond ruim 12 ½ jaar oud is, schrijft hij hoe goed het nog gaat: “We lopen met gemak naar brievenbus en kapper enz. en maken onze dagelijkse wandeling in en nabij Keukenhof”. In 1954 verhuist familie van der Meij weer van Stationsweg 158 (villa Veldhorst) naar Veldhorststraat 28. Daar hebben ze vroeger (tot 1942) ook gewoond. Het huis ligt iets gunstiger omdat Gerrit dan, zonder hulp van anderen, het bos kan bereiken. Gerrit schrijft het fonds: “Het land hier was vroeger van boer Veldhorst. Later kwam het in het bezit van onze zaak en werd tenslotte bouwgrond, vandaar de naam Veldhorst”. In nov. 1954 legt Gerrit een probleem aan het fonds voor. Hond Tonny is dan 13 jaar, maar kan eigenlijk niet goed meer werken. Vader is onlangs overleden en ze zijn net verhuisd. Gerrit heeft trouwplannen dus er moet gespaard worden en dan is de aanschaf van een hond van fl 350 eigenlijk te veel en zou zo lang mogelijk uitgesteld moeten worden. Maar hij heeft wel een hond nodig en het zou het beste zijn om die in zijn nieuwe woonplaats pas te krijgen. Want ze gaan meer in het oosten wonen. Hier wordt het toch wel erg druk en lastig om vrij te wandelen. Maar hond Tonny weg doen is natuurlijk uitgesloten. En twee grote honden in huis is wel bezwaarlijk. Toch gooit hij maar vast een balletje op over een volgende geleidehond. Antwoord van het fonds: geen zorgen over betaling.

Toch nieuwe hond.

Via de huisvestingsdienst van PTT wordt dus gezocht naar een woning meer in het oosten. Dat is nog niet zo eenvoudig, want Gerrit moet werkruimte thuis hebben en zijn boeken en elektrische apparatuur beslaan al een hele kamer. Naar het fonds meldt Gerrit “Het verkeer wordt steeds drukker en in het voorjaar is het hier een halsbrekende tour.” Het ziet er naar uit dat een woning in Amerongen kans van slagen heeft. Wanneer je trouwt wordt de kans op een woonvergunning groter. In december ’54 trouwt Gerrit met Suus. Zij is verpleegster in Rotterdam en hij heeft haar leren kennen omdat zij voor hem brailleerde. In jan ‘55 wordt de woonvergunning in Amerongen verkregen. De woning is nog niet klaar en ze weten dan ook nog niet precies welk huis ze krijgen. Suus blijft nog in Rotterdam als verpleegster en Gerrit blijft in Lisse wonen en werken. Van het geleidehonden Fonds horen ze al voor hun huwelijk dat een te zoeken nieuwe hond het huwelijksgeschenk wordt van het Geleidehonden Fonds. Nog steeds maakt Gerrit dagelijks wandelingen met hond Tonny. Ook bijvoorbeeld naar de tandarts kan Tonny hem nog goed geleiden. Maar Ton wordt doof. Ze merken dat ze niet meer reageert op achteropkomende bromfietsen. Intussen bereiden ze zich voor op Amerongen. Ze gaan er dikwijls heen en oefenen dan systematisch de straten. De zus van Gerrit past een plattegrond van de boekwinkel voor Gerrit aan door wegen met een naaimachine op de kaart te naaien. Suus borduurt op die manier een plattegrond van Amerongen zodat de straten op voorhand bekend zijn. In april vraagt Gerrit of er al begonnen is aan de dressuur van zijn toekomstige hond. Maar de gezochte hond voor Gerrit blijkt er nog niet te zijn. Een nieuwe geleidehond vinden is een hele toer, vooral ook omdat Gerrit een 3 dubbele handicap heeft. Het Fonds stelt een dog voor. Maar de tijd begint te dringen want er is altijd nog een periode nodig om de hond op te leiden. Gerrit laat het Fonds weten: “Liever middelmatige hond dan maanden wachten op geniale hond.”

Het certificaat van Tonny

Een paar dagen voor verhuizing naar Amerongen, op 9 juni, sterft de trouwe hond Tonny. En dan komt in Amerongen de vraag of ze naar Amsterdam willen komen. Voor een tijdelijke oplossing wat mogelijk de oplossing is. Die tijdelijke oplossing wordt een blijvertje. Half september komt Cita, hond nr. 1086. Op 22 september schrijft Gerrit aan het bestuur van de Kon. Ned. Geleidehondenschool: ”Op het ogenblik dat ik deze brief aan u schrijf, om u voor het geschenk te danken dat het geleidehondenfonds mij n.a.v. mijn huwelijk gaf, ligt het bedoelde geschenk naast mij te slapen……… Cita voelt zich bij ons al volkomen thuis…”

Zijn leven na Lisse

Het bestek van dit Nieuwsblad is te kort om uitgebreid op de volgende 47 jaar van het leven van Gerrit van der Meij in te gaan. Een hond heeft Gerrit nodig om aan de maatschappij mee te kunnen doen, om te kunnen “zien en horen”, om de problemen met het evenwicht in balans te houden, om zelf goed te blijven spreken en bovenal als maatje. Na Tonny volgen nog Wenny, Edith , Happy en Rayah. Behalve Rayah allemaal herders. Tegenwoordig heeft men bij het Blindengeleidehonden Fonds eigen fokprogramma’s. In 1986 werd de laatste “straathond” afgeleverd. Herders zijn zeldzaam geworden als geleidehond. In de loop der jaren heeft Gerrit van der Meij diverse toespraken, in verschillende landen, gehouden waarin hij zijn bijzondere levensloop belichtte. Hij benadrukte steeds hoe blij hij was met zijn honden en met de kansen die hem geboden zijn en het geluk dat hij heeft gehad een gezin en liefhebbende, trouwe mensen om zich heen te hebben. Dat zal hij zeker ook verdiend hebben aan zijn eigen inzet. Reclame maakte hij altijd voor het Geleidehonden Fonds en bij werd nooit moe om te benadrukken hoe een hond van die organisatie de gebruikers een hoop kansen en levensvreugde zou schenken. Want, om Gerrit van der Meij nog een keer te citeren: “…dat het tot ’s mensen grootste goed behoort zich een doel in het leven te stellen en te proberen dat doel te bereiken, en tevens dat het van het grootste belang is om zich nuttig te voelen in het leven en om verantwoordelijkheid te dragen………”

Bronnen

Voor het artikel over Gerrit van der Meij is naast de gegevens uit het archief van het Koninklijk Nederlands Geleidehonden Fonds, beschikbaar gesteld door mevr. van der Meij, ook gebruik gemaakt van gegevens uit het boek “De geleidehond. Een vriendschap die ergens toe leidt” van Irma Metzger.

Gerrit van der Meij, een ongekend talent uit Lisse

1 januari 2016/in Historie /door Nico Groen

De blinde Gerrit van der Meij was wis- en natuurkundige. Op 36 jarig leeftijd werd hij ook nog doof. Hij construeerde daarna de electische braillemachine.

door Arie de Koning

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 1, januari 2016

“Alles wat men met wit krijt alleen niet duidelijk kan maken kan ook met gekleurd krijt niet duidelijk gemaakt worden” 1)
Gerrit van der Meij, zoon van de bekende bloemist in Lisse, Johannes van der Meij en Elisabeth Sophia Francina Servaas, werd geboren op 5 januari 1914 in datzelfde Lisse. Door een open verbinding tussen buitenoor en middenoor, kreeg het ventje op vier en een half jarige leeftijd meningitis. Dit had desastreuze gevolgen voor de kleine Gerrit, want totale blindheid was het gevolg. Tegen een collega en vriend, Willem van der Poel, van wie Gerrit 27 jaar lang een van de medewerkers is geweest, heeft Gerrit later wel eens verteld dat hij nog herinnering had aan statische beelden van de zichtbare wereld, zoals rode daken of zeiltjes op de Kaag. Zijn lagere schoolopleiding kreeg hij op een Nederlandse blindenschool, maar de middelbare school volgde hij vanaf 1931 aan de Blindenstudienanstalt in Marburg, Duitsland. Hij had een ongekend talent voor wiskunde, welke onderkend werd door zijn leraar wiskunde, Friedrich Mittelsten Scheid en met deze leraar heeft Gerrit zijn leven lang contact gehouden. In 1936 kwam hij terug in Nederland en ging wis- en natuurkunde studeren aan de Rijksuniversiteit Leiden. De Duitse bezetter sloot deze in 1941 en Gerrit week uit naar de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij studeerde met lof af bij de professoren Koksma en Haantjes. Maar in januari 1945 sloeg het noodlot opnieuw toe, weer werd hij getroffen door meningitis. De medische wetenschap was nog niet zover dat de open verbinding met het middenoor effectief kon worden gerepareerd, en penicilline was nog niet beschikbaar. Er was eigenlijk niks in het hongerige uitgemergelde Holland. Deze keer verloor hij het totale gehoorvermogen en daarmee ook het evenwichtsgevoel. Het kostte hem een flinke tijd om op spiergevoel in de voeten te leren lopen. Na veel oefenen slaagde hij erin om weer zelfstandig met zijn geleidehond overal te komen. In die tijd hebben zijn ouders veel voor hem gedaan.

Met dit simpele apparaat konden zijn ouders met Gerrit van der Meij “praten”. Met de 6 toetsen konden de brailleletters gevormd worden

Zo ontstond in die tijd het brailledoosje, een zeer klein apparaatje met zes toetsen die direct de pennetjes in de vorm van een brailleletter omhoog brachten. Voor intimi is dit in de eerste tijd het middel bij uitstek geweest om met hem te praten. Uit Marburg kende hij ook het Lorm alfabet, een systeem van tekens met tikjes en streekjes op de vingers, dat vooral in Oostenrijk en Duitsland in gebruik is geweest voor doofblinden. Met Lorm was het mogelijk om zonder mechanische hulpmiddelen met hem te praten, althans voor intimi. Naast het leren lopen pakte hij ook zijn promotiestudie wiskunde weer op en nauwelijks een jaar later promoveerde hij in Leiden bij professor Van der Woude op het proefschrift “De resultant in de theorie der algebraïsche krommen”. Een proefschrift met meetkundige inslag mag voor een blinde bepaald opmerkelijk heten. Het was onduidelijk wat het leven hem na de promotie zou brengen. Op het Centraal Laboratorium van de P.T.T. construeerde men een eerste elektrische braillemachine, waarop een blinde steeds een ingetikte letter kon voelen. Om op eenzelfde plaats steeds een andere letter te voelen vergt natuurlijk oefening, maar zo kon Gerrit in ieder geval weer met iedereen “praten”.

Ondertussen waren studiegenoten van Gerrit gaan werken bij het Centrale Laboratorium der PTT in Leidschendam, later het dr. Neher Lab geheten en zij werkten aan het ontwikkelen van een elektronische rekenmachine. Zij polsten Gerrit of hij mee kon werken aan het progammeren van computers, welke toen overigens nog gewoon rekenmachines heetten. Het voordeel van het vak programmeren was dat het nog niet bestond, alles moest van de grond worden opgebouwd. Er was geen literatuur om te raadplagen. Men had bedacht dat al deze dingen een enorm voordeel zouden zijn voor een blinde welke ook nog doof was. Gerrit heeft zich van begin af aan met grote ijver gestort op het programmeren van de PTERA, de eerste volledig elektronische machine in Nederland. Voor deze machine, in bedrijf van 1953 tot 1958, moesten de eerste programma’s geschreven worden voor het gebruik van drijvende komma, met conversie van decimaal naar binair drijvende komma. Dat was hoofdzakelijk het werk van Gerrit. De Mathematische Afdeling van het lab gebruikte zijn programmeerwerk voor toepassingen als kabelberekeningen, filters voor multipele draaggolf verbindingen, en hemelmechanica. Een ieder had het klamme zweet gekregen maar Gerrit schreef de programma’s en meestal in één keer foutloos. Op het Lab bouwde men voor Gerrit een braille telefoon, de zes puntjes over zes verschillende frequenties over een gewone telefoonlijn. Alle techniek hiervoor had men immers in huis. De meester instrumentmaker van het lab, de heer Hellendoorn, bouwde een mechanische typemachine om tot een brailletypemachine en nu kon Gerrit met iedereen praten. In 1957 was het nieuws van de door het Lab ontwikkelde brailleapparaten ook doorgedrongen in Amerika en Gerrit, zijn vrouw Suzanne Melgerd en collega Willem van der Poel werden door de Helen Keller Stichting uitgenodigd voor hun eerste wereldconferentie.

Een merkwaardig verschijnsel trad op toen de boot naar Amerika twee dagen in zwaar weer terecht kwam. Het was voor Gerrit onmogelijk te lopen op het deinende schip zonder stevige begeleiding. Zijn nieuwe lopen berustte immers op het voeten gevoel en niet op het evenwichtsorgaan, dat liet hem volledig in de steek. Een voordeel hierbij was dat hij dus ook niet zeeziek kon worden. Zeven weken lang trokken zij langs allerlei instituten waar Gerrit voordrachten gaf.

Gerrit 3e van rechts met uit beeld zijn vrouw Suus in the Oval Office

Een van de hoogtepunten van deze reis was een bezoek aan president Eisenhouwer op het Witte Huis met de groep in de Oval Office.
Zijn verdere werkzame leven heeft Gerrit veel betekend voor de in de kinderschoenen staande toenmalige computers en hun programmeertalen, waaronder het gecompliceerde ALGOL 68. Na zijn pensionering heeft Gerrit het informaticavak los gelaten en alles opgeruimd. Samen met professor Ritsma, hoogleraar oorheelkunde in Groningen, heeft hij zijn ideeën, over wat hij noemde het oergehoor, verder ontwikkeld. In 1982 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau waarover hij zei: ”ik zie de ridderorde als een postuum eerbetoon aan mijn ouders en als blijk van waardering voor mijn vrouw, kinderen en mijn vrienden. Zonder hen had ik niet het leven kunnen leiden, wat ik nu leid.” In 1983 overleed onverwachts zijn vrouw Suus op 58 jarige leeftijd. Zij was altijd zijn steun en toeverlaat geweest. De laatste jaren van zijn leven bracht hij door op Kalorama, in Beek bij Nijmegen, in het centrum voor doofblinden.

Gerrit van der Meij moest met zijn dubbele handicap natuurlijk volledig op zijn geleidehond kunnen vertrouwen. De hechte band straalt van de foto af. Op de achtergrond kijkt zijn moeder toe

In november 2002 overleed Gerrit, een briljant Lissenaar en markant mens. Hij had al lang van tevoren bepaald dat hij zijn lichaam aan de wetenschap ter beschikking wilde stellen en zo gebeurde het dat hij zelfs na zijn dood nog dienstbaar was aan de wetenschap.

Bronvermelding:

Poel, W. van der , ”Met Drieënzestig Symbolen”,

Nieuw Archief voor Wiskunde Unsung heroes in Dutch computing history

Noot 1. Deze stelling is van W. van der Poel, destijds hoogleraar zuivere en toegepaste wiskunde aan de Technische Hogeschool in Delft.(TH). Van der Poel werkte nauw samen met Gerrit van der Meij. Op zijn vakgebied zag hij dat wiskundigen graag hun toevlucht nemen tot vele letterfonts waaronder Grieks en Hebreeuws en dan nog met superscripts, subscripts, underliningen etcetera. Gerrit van der Meij deed zijn wetenschappelijke werk met slechts 63 tekens, de tekens van het brailleschrift!

Naschrift

Naar aanleiding van dit artikel kwam de redactie recent in contact met Machteld van der Meij, één van de dochters van Gerrit van der Meij. Gerrit van der Meij heeft zijn hele leven veel gecorrespondeerd. Er is nog veel van bewaard gebleven. Daar komt Lisse natuurlijk ook in voor. Oud Lisse mag het archief inzien. Waarschijnlijk zal dat aanleiding zijn voor een artikel in een volgend Nieuwsblad.
Mevrouw van der Meij schreef ons al iets over het bezoek aan Eisenhouwer. Zij schreef: “Daarover koesteren wij in de familie een prachtig verhaal. Eisenhouwer typte op dit machientje (zie foto boven) zijn roepnaam IKE. Mijn vader kende die roepnaam niet en begreep niet direct met wie hij sprak. In alle consternatie en waarschijnlijk ook wel een beetje door de zenuwen viel het machientje van tafel en liep een grote deuk op. Daarna was de spreektijd al grotendeels voorbij. Die deuk, daar zijn we natuurlijk toch wel trots op en heet bij ons de Eisenhouwerdeuk. Mijn zus heeft het typemachientje-met-deuk nu. Toen haar zoontje nog jong was, heeft hij het machientje een keer vol trots op school laten zien. “

EEN PLANKJE OP DE LISSERDIJK

1 januari 2016/in Historie /door Nico Groen

Op een plankje in de woning Lisserdijk 508 staat “Behangen door J.P. Bemelman”, 3 augustus 1882. Er staan ook namen van timmerlieden op. De geneologie van alle personen wordt besproken.

door Laura Bemelman

Nieuwsblad Jaargang 15 nummer 1, januari 2016

Mijn verre voorouder Johannes Petrus Bemelman is indertijd in Amsterdam neergestreken en zijn nageslacht is er enkele generaties lang gebleven, maar mijn betovergrootvader vestigt zich rond 1839 in Noordwijk. Hij wordt de stamvader van een groot en kleurrijk nageslacht waaronder het aantal schilders heel groot geweest is. Mijn overgrootvader Jan (Johannes Petrus) Bemelman is in 1854 in Noordwijk geboren. Hij was het elfde kind in het gezin van zijn ouders en was de vijfde zoon op rij die schilder werd. Na hem kwamen er nog drie schilders, en een van de dochters trouwde met een schilder.
Jan Bemelman trouwt in 1881 met de Lissese Geertruida Balkenende. Ze wonen in Lisse en samen krijgen ze zes kinderen. Jan is dus zoals zijn broers ook schilder geworden. Hij is echter op heel jonge leeftijd overleden, hij was toen pas 34 jaar oud. Van zijn zes kinderen is dan al één dochtertje heel jong gestorven. Jans weduwe Geertruida staat er ineens alleen voor met vier kleine kinderen en in verwachting van de vijfde. Hun kleine Jan is pas vier jaar oud, zijn jongste broertje wordt vijf maanden na het overlijden van hun vader geboren maar wordt slechts zes weken oud.
Na het overlijden van haar man heeft Geertruida Balkenende de draad voor haar en haar gezin weer opgepakt en gaat aan de slag als winkelierster in manufacturen. Ze hertrouwt met odorus Schrama en krijgt met hem vier kinderen. Maar Theodorus is waarschijnlijk al ziek als zijn jongste kind geboren wordt, want hij is niet in staat om aangifte van de geboorte te doen. Een iets ouder zoontje overlijdt tien dagen na de geboorte van zijn broertje en net nadat kleine Jan Bemelman zijn tiende verjaardag heeft bereikt, overlijdt ook zijn stiefvader. Geertruida staat er weer alleen voor, met zeven kinderen nu.
Kleine Jan, later mijn opa, zou zich in die periode van zijn leven nogal eenzaam en verweesd gevoeld hebben. Dat heeft hij mijn vader indertijd wel verteld op de zondagen wanneer hij met zijn jongste zoon Koos achter op de fiets naar Noordwijk gaat, voor familiebezoek. Kleine Jan is immers zijn vader op heel jonge leeftijd verloren en vervolgens zijn stiefvader maar enkele jaren later. Zijn moeder Geertruida moet het razend druk gehad hebben en kleine Jan is er toen mogelijk een beetje bij in geschoten. Als hij zeventien jaar oud is, vertrekt Jan junior dan maar naar Voorhout om bij zijn vaders broer de fijne kneepjes van het schildersvak te leren. Hij komt in 1907 terug naar Lisse en vestigt zich als schilder en trouwt in 1909.

Een bijzonder berichtje in de krant

Omdat Jan Bemelman senior zo jong is overleden heeft hij slechts weinig historie nagelaten. Dat is voor een onderzoeker van de familiegeschiedenis een gemis. Het is dan ook prachtig als ik in een historische krant een berichtje vind, over een plankje dat vijftig jaar eerder in de Lisserbroek achter het oude behang vandaag gekomen is. Mijn overgrootvader en twee timmerlieden blijken dit plankje te hebben beschreven en dat heeft zestig jaar verstopt gezeten…
In de zomer van 1882, dus zes jaar voordat hij uiteindelijk komt te overlijden, doet Jan een behangklus in de Lisserbroek. Dat wordt pas belangrijk als het zestig jaar later opmerkelijk genoeg is om er een krantenbericht aan te wijden. Het verschijnt zelfs in twee verschillende kranten in de regio Leiden. In 1952 namelijk besluit de bewoner van Lisserdijk 508 de woonkamer opnieuw te behangen. Daarom moet niet alleen het oude behang maar ook het tengelwerk – het houten regelwerk op de muur, waar het oude behang op vastgeplakt zit – worden verwijderd. De kinderen helpen mee en ontdekken een plankje achter het behang, met een opschrift waaruit blijkt dat het zestig jaar lang achter het oude behang gezeten heeft. Twee timmerlieden hebben er hun namen op gezet en een beloning voor de vinder genoteerd: ‘Diegenen die dit vinden, kunnen op onzen naam één kan jenever halen’. Op de andere zijde van het plankje stond: ‘Behangen door J. P. Bemelman, 3 augustus 1882’.

De timmermannen van het plankje

Op het plankje staan de namen van de timmerlieden die de klus hebben ‘afgemaakt’ en zij noteren daarbij voldoende details om met de huidige mogelijkheden hun geschiedenis in beeld te krijgen.
De eerste is: ‘H. Pieterse, geboren te Rijpwetering, den eersten April 1862’: Na enig zoeken blijkt dit Hendricus Pieterse te zijn, geboren 1 april 1862 in de gemeente Alkemade, waar Rijpwetering nu onder valt. Hij is de zoon van Pieter en van Elizabeth Drieman. Hij is dan net twintig jaar oud, als hij op het plankje schrijft en nog niet getrouwd. Enkele jaren later, in 1887, trouwt hij met Petronella van der Fits. Hun kinderen worden in Alkemade geboren, vier ervan worden volwassen. Rond 1913 is Hendricus met zijn gezin naar Den Haag vertrokken. Daar loopt het spoor dood.
De tweede timmerman is: ‘J.B. van Hensbergen, geboren te Noordwolde Friesland, den 5den Januari 1860’. Zijn voornamen blijken Johannes Braun en hij is in de gemeente Weststellingwerf ingeschreven als zoon van Johan Adolf, dan 39 jaar oud, arbeider en wonende te Frederiksoord onder Noordwolde. Zijn moeder is Petronella Wilhelmina Anna Dirkse.
Frederiksoord is een kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid bij de grens van de provincies Friesland, Drenthe en Overijssel geweest. De grootouders van Johannes Braun komen eind oktober 1826 met enkele jonge kinderen en een baby in de kolonie aan. Ze komen uit Den Haag en zijn waarschijnlijk arm, dakloos en radeloos en door de Haagse burgemeester opgezonden om te worden heropgevoed.
Zowel Johannes Braun, zijn twee zussen en een broer als zijn beide ouders zijn in die kolonie geboren. Zodra iemand in de opvoedkolonie was opgenomen, kwam deze niet gemakkelijk weer weg, of anders vaak weer terug. De bewoners worden doorgaans als kolonisten aangeduid. Broer Frans wordt timmerman en trouwt in 1874 met Maria Hendrika, eveneens een kolonistenkind uit kolonistenouders. Maar kort na de geboorte van hun eerste kind vertrekt dit jonge gezin naar Lisse waar nog drie kinderen geboren worden. In 1881 verhuist het gezin naar Renkum waar ze nog een aantal kinderen krijgen. Blijkbaar hebben ze het gered in de gewone maatschappij. De jongste zoon brengt het zelfs tot hoofdbesteller bij de PTT.
Is Johannes Braun samen met zijn broer uit de kolonie gestapt? Hij werkt in 1882 dus als timmerknecht in Lisserbroek, maar helaas voor hem is zijn broer met zijn gezin dan alweer uit Lisse vertrokken. Waarschijnlijk kan hij zich in zijn eentje niet staande houden in de harde buitenwereld, of is hij misschien ziek geworden? Hij overlijdt in elk geval in 1885, ongehuwd en pas vijfentwintig jaar oud. De aangifte wordt gedaan in de gemeente Weststellingwerf, precies als bij zijn geboorte, wonende in Frederiksoord, dus toch weer terug in de kolonie …

Te laat voor de kan jenever

Die kan jenever zal het gezin na zestig jaar wel nooit gekregen hebben, zo veronderstelt de journalist in het krantenbericht van 1952. Van Jan Bemelman en van Johannes Braun van Hensbergen staat in elk geval vast dat ze al jaren eerder overleden zijn, van Hendricus Pieterse is dat niet helemaal zeker, echter wel waarschijnlijk.
Door adres in het krantenbericht kom ik via de beeldbank van Noord-Holland en het boek ‘Zo was het in Lisserbroek’ aan een foto van het huisje aan de Lisserdijk 508. Het is echter gesloopt. Een van de schrijvers van het genoemde boek en enthousiast beheerder van een historisch archief over de Lisserbroek, de heer Aart Donker, laat weten dat dit een daggelderswoning bij de kwekerij van Cornelis Adrianus van Leeuwen in Lisserbroek is geweest en dat het heel goed mogelijk is dat het in 1882 gebouwd is. Het huisje heeft in de onderdijk gestaan waar het ooit het adres Achterom 49 had. Hier woonde aan het eind van de Tweede Wereldoorlog een zoon van Dirk van der Tang, de zaadhandelaar uit Lisse die vlak bij het Vierkant woonde. Zoon Kees is bloembollenkweker en hij met zijn vrouw Jannetje en hun gezin zijn de laatste bewoners van dit huis geweest. Hier zullen dus de kinderen van Kees het plankje in 1952 ontdekt hebben waarna hun vader of moeder de krant gebeld heeft om de vondst van het plankje te melden. Misschien hadden ze toch nog een heel stille hoop die jenever nog te kunnen krijgen…?

Lisserdijk 508 Lisserbroek (coll. Historisch Archief Lisserbroek – Aart Donker)

Dit oude huisje, in de kenmerkende bouwstijl waarvan er zo heel veel in de Haarlemmermeer geweest zijn, is in elk geval in 1967 gesloopt. Daar moest de toegangsweg komen voor het erachter gelegen industrieterrein de Kruisbaak.

Bronnen:

Familiegegevens Bemelman, ProGen VOL;

Erfgoed Leiden – krantenarchief;

WieWasWie,

FamilySearch,

Drents Archief – bronnen Maatschappij van Weldadigheid;

Bevolkingsregister Lisse; Noord-Hollands Archief – beeldbank;

Historisch Archief Lisserbroek – Aart Donker;

Zo was het in Lisserbroek (1978) Nic. Bouwmeester, Maarten Doedes en Aart Donker

Wim Randsdorp, een Lissese jongen tewerkgesteld in Duitsland

24 oktober 2015/in Historie /door Nico Groen

Nu zie ik je nooit meer” is een boek, geschreven door Marjon Griffioen over Wim Randsdorp, overleden in 1943 in Duitsland. Van hem zijn er 70 brieven bewaard, geschreven aan zijn zus.

door Laura Bemelman

Nieuwsblad Jaargang 14 nummer 4, oktober 2015

‘Nu zie ik je nooit meer …’ zegt Wims moeder bij het afscheid van haar zoon, als deze in het najaar van 1942 naar Duitsland vertrekt om daar tewerkgesteld te worden. Haar slechte voorgevoel over de afloop ervan wordt helaas werkelijkheid als hij eind november 1943 bij een bombardement om het leven komt. Na het overlijden van de zus van Wim, blijkt zij bijna zeventig brieven van haar broer uit zijn periode in Duitsland te hebben nagelaten. Brieven die Wim heeft geschreven aan zijn ouders, broers en zussen. Schoondochter Marjon Griffioen is ervan overtuigd dat ze een verhaal vormen dat verteld moet worden. Door een boek te schrijven over Wim Randsdorp wil ze hem een stem geven, een stem die het verhaal van zijn laatste levensjaar vertelt. Hoewel er volgens Marjon tussen 200.000 en 300.000 tewerkgestelde Nederlanders geweest zijn, waarvan er ongeveer 29.000 zijn omgekomen, is er weinig over hen bekend geworden. Over onderduikers hebben we geleerd door bijvoorbeeld het dagboek van Anne Frank. In de vele brieven van Wim Randsdorp schrijft ook hij, als in een dagboek, over alledaagse dingen zoals de smaak van het eten en het grote gebrek aan voldoende ervan, over zelf kleding moeten wassen, kapotte sokken en schoenen en zijn behoefte aan warme klompen, over behoefte aan wat geld voor kleine uitgaven. Hij wil echter vooral niet laten zien dat hij het soms zó moeilijk heeft en weigert bij de pakken neer te gaan zitten. Zijn heimwee naar Holland, familie, vrienden, verjaardagen en zijn toenemende angst blijken tussen de regels door steeds duidelijker. Hij put een enorme hoop en steun uit zijn geloof en probeert zo vaak mogelijk troost in de katholieke kerk te vinden. Hoop en wanhoop strijden om een plek, hij blijft proberen de moed erin te houden, telt af naar de jaarwisseling van 1942-1943 en naar zijn verlof, waarvan hij steeds meer gaat inzien dat dit er nooit gaat komen … Het is een aangrijpend en invoelbaar document geworden, met een verhaal dat niet alleen voor de familie belangrijk is, maar ons allemaal een beeld geeft van de worsteling van deze Wim en vele andere tewerkgestelden in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Absoluut een aanrader. Zie het als een vorm van eerbetoon aan hem en zijn familie dat we in het Nieuwsblad van dit kwartaal zijn Lisses Kwartiertje geplaatst hebben. In onderstaand artikel gaat het vooral om de voorouders van Wim Randsdorp.

Gijsbertus Ransdorp en Jannigje van Zoelen

Waarschijnlijk rond 1810 trouwen Gijsbertus Randsdorp en Jannigje van Zoelen, mogelijk in Jutphaas. Er worden uit dit huwelijk in elk geval zeven kinderen geboren. Aanvankelijk woont het gezin in IJsselstein – waar de eerste vier kinderen geboren worden – en verhuist dan naar Jutphaas. Beide plaatsen liggen onder de rook van Utrecht, niet ver van elkaar vandaan. In Jutphaas overlijden begin 1818 de kleine Jan van vijf jaar en Kaatje van twee jaar oud. In oktober van het jaar daarop, komt als vijfde kind Jan Randsdorp ter wereld. Hij is later de overgrootvader van Wim Randsdorp. Na Jan worden nog twee dochters geboren. Het beroep van vader Gijsbertus is hoepelmaker. Van zijn overlijden in 1839 doet zoon Willem aangifte op het gemeentehuis, ook hij is hoepelmaker.

Overgrootvader Jan Randsdorp en zijn vrouw Barbara

In 1850 trouwt Jan Randsdorp, als dertigjarige kleerbleker in Utrecht met Barbara Maarschalkerweerd, een kleerbleekster van 26 jaar oud. Na zijn vader is nu ook de moeder van Jan overleden, net als beide ouders van de bruid. Als getuigen van het huwelijk zijn alleen een oom en een broer van Barbara en een neef van Jan aanwezig als nauwste verwanten. De bruidegom schrijft zijn naam onder de huwelijksakte, de bruid verklaart niet te kunnen schrijven. Het gezin woont in Utrecht, daar worden de eerste kinderen geboren, waaronder Gijsbertus Johannes in 1852. Tegen het jaar 1860 verhuist het gezin naar Jutphaas. De naam Johannes Gijsbertus moet in het gezin heel belangrijk geweest zijn, want er zijn maar liefst vier kinderen met die voornamen geboren: het eerste kindje in 1851 wordt slechts 10 maanden oud; het jongetje daarna geboren in 1855 wordt maar vier jaar oud; het derde naamgenootje leeft nog geen drie maanden en alleen de zoon die in maart 1866 wordt geboren, is volwassen geworden en pas op middelbare leeftijd overleden. Vader Jan Randsdorp is nog lange tijd kleerbleeker gebleven en wordt later hoepelmaker. Voordat ook hij in 1866 overlijdt, woont en werkt hij als hoepelmaker in Jutphaas.

Grootvader Gijsbertus Johannes Randsdorp

In 1877, trouwt Gijsbertus Johannes Randsdorp met dienstbode Kornelia van Breukelen uit IJsselstein. Vader Jan Randsdorp is al overleden maar moeder Randsdorp is bij de huwelijksvoltrekking aanwezig en geeft haar toestemming. Oom Willem Randsdorp, de broer van vader treedt op als getuige voor de bruidegom, hij is 60 jaar en nog steeds hoepelmaker. Naast de veldwachter zijn er nog twee getuigen, bekenden van het bruidspaar, inwoners van Jutphaas en beiden hoepelmakers. De moeder van de bruidegom, zijn oom Wim en ook de ouders van de bruid verklaren door onkunde niet te kunnen schrijven of hunne namen te teekenen. Het bruidspaar vestigt zich in Jutphaas waar in augustus 1878 het eerste kind geboren wordt. In Jutphaas volgen nog vier kinderen, alleen zoontje Jan wordt slechts 15 maanden oud. Vader Gijsbertus Johannes (Gijs) wordt in de aktes aanvankelijk steeds als arbeider aangeduid – een niet specifieke beroepsnaam – maar staat vanaf 1883 genoteerd als hoepelmaker. Het gezin verhuist naar IJsselstein waar in november 1886 Johanna geboren wordt. Zij overlijdt echter al na drie dagen. Ook haar zusje Cornelia wordt een jaar later maar enkele dagen oud.

Hoepelmakers en griendcultuur

Vooral langs de lagere delen van de rivieren vinden we de hoepelmakers. Het griendhout, of wilgenhout, gedijt heel goed op akkers die regelmatig onder water komen te staan en vochtig blijven. Door de grote toename van de bevolking in de 19e eeuw, is er steeds meer vraag naar levensmiddelen. Die worden dikwijls vervoerd in vaatjes, bijeengehouden door hoepels van wilgenhout. De grote vraag naar deze hoepels leidt tot grootschalige aanplant van grienden en tot een bloei van het beroep hoepelmaker. De hoepelmaker klooft geschilde tenen of stokken wilgenhout in tweeën, en buigt die na het weken tot hoepels, die vooral gebruikt worden rond haring- of botervaatjes. Rond IJsselstein en Jutphaas zijn veel grienden en hoepelmakers geweest.

Houten tonnen met wilgen hoepels in de visverwerking (coll. Het Geheugen van Nederland)

Rond 1900 wordt het aantal hoepelmakers echter zó groot dat dit van negatieve invloed is op de prijs van de hoepels en de lonen van de hoepelmakers blijven daardoor laag. Vlees zou er in hun gezinnen nog maar zelden op tafel komen, de knolraap die ze in plaats daarvan dikwijls eten, wordt dan ook wel hoepmakers spek genoemd. De industrie van het hoepelmaken verdwijnt dan ook meer en meer rond het begin van de 20e eeuw en de grienden zijn weer weilanden geworden.

Familie Randsdorp van kerk naar kerk

De lage lonen voor de hoepelmakers zullen van invloed geweest zijn op het vertrek van de familie Randsdorp uit hun woonplaats IJsselstein. Volgens het Bevolkingsregister van hun oude woonplaats is het gezin in juni 1888 naar Hengelo vertrokken. In 1893 blijkt het gezin in Enschede te wonen. Vader Gijs komt met vrouw en vier kinderen voor in het Bevolkingsregister van deze stad. In juni 1893 wordt op den Berkenkamp, wijk C nog een zoon Gijsbertus Johannes geboren. Vader is dan geen hoepelmaker meer, maar staat als arbeider geregistreerd. Hoewel hij later in documenten voorkomt als timmerman en metselaar, wordt in deze akte geen specifiek beroep genoemd.

St. Agathakerk in Lisse – bouw 1902 -1903

Lisette van der Lans schrijft in haar boek ‘St. Agatha 1903-2003’ over Gijs(bertus) Randsdorp dat hij heeft meegebouwd aan kerken in Enschede, Vilsteren en Den Haag. Het lijkt aannemelijk dat hij eveneens betrokken geweest is bij de bouw van de noodkerk in Hengelo. Deze wordt in 1888 gebouwd in de tuin van de pastorie en wordt gebruikt, voorafgaand aan de bouw van de Sint-Lambertusbasiliek. In 1893-1894 heeft Gijs in Enschede waarschijnlijk bijgedragen aan de bouw van de St. Jozefkerk, een Rooms Katholieke kerk die in die jaren gebouwd is, vooral om kerkruimte te bieden aan de textielarbeiders die zich daar eind 19e eeuw in groten getale vestigden. Heel bijzonder aan het bestek voor de bouw van deze St. Jozefkerk zijn de daarin opgenomen arbeidsvoorwaarden. De werklieden krijgen een verzekering tegen ongelukken op de bouw en er worden schriksteigers aangebracht. Goed drinkwater en behoorlijke privaten moeten op de bouwplaats beschikbaar zijn en er mag niet langer dan elf uur per dag gewerkt worden. Maar er staat óók in de voorwaarden dat het vloeken verboden is!

Familie Randsdorp, middenonder Kornelia van Breukelen met kinderen en aangetrouwde kinderen (coll. Lisette van der Lans)

Later zijn in Vilsteren tussen 1896 en 1897 de Sint Willibrorduskerk gebouwd en in Den Haag is in 1898 de Onze-Lieve-Vrouw van Goede Raadkerk geconsacreerd. Ook aan deze katholieke kerken heeft Gijsbertus Johannes waarschijnlijk meegebouwd. Volgens Lisette van der Lans, in haar bovengenoemde boek, trekken in die periode vaklieden uit alle delen van het land, van plek naar plek om te kunnen meewerken aan de bouw van grote, nieuwe RK kerken. Als je het geluk had te worden aangenomen, dan had je minstens een jaar werk. Zo zou ook Gijs Randsdorp als metselaar met zijn gezin naar Lisse gekomen zijn. Rond 1902 heeft hij zijn woonwagen geparkeerd, naast die van de anderen, op het terrein van de nieuw te bouwen Sint Agathakerk. Op 1 november 1905 staat het gezin volgens het Bevolkingsregister van Lisse op C70 officieel ingeschreven in een ‘echte’ woning, op de Grachtweg nummer 37. Alleen zoon Johannes Gijsbertus is in Jutphaas gebleven en is daar getrouwd, de overige kinderen komen naar Lisse. Barbara, Huibert en Johannes Cornelis trouwen in Lisse, maar de jongste zoon Gijsbertus Johannes blijft voorlopig nog op de Grachtweg wonen. Vader Gijs overlijdt in 1915 en zijn weduwe in 1934. Volgens Erik Vergunst in zijn boek ‘de Geschiedenis van Lisse in oude ansichten en plattegronden’, is het huis in 1959 verkocht aan Franciscus Johannes Hogervorst. Gedurende lange tijd heeft deze een schoenwinkel op dit adres gehad.

Grachtweg 37, na de familie Randsdorp kwam hier Hogervorst schoenen (coll. Beeldbank Lisse)

Johannes Cornelis Randsdorp

Het boek ”Nu zie ik je nooit meer..”, van Marjon Griffioen

Net als zijn vader is Johannes Cornelis metselaar geworden. Hij trouwt in 1908 met Klazina Elisabeth Koelewijn, die met haar ouders al geruime tijd in Lisse woont, op het stukje Heereweg tussen de Nieuwstraat en Julianastraat. Het jonge gezin trekt voor enige tijd in op Grachtweg 37, waar de eerste twee kinderen geboren worden. Daarna woont het gezin enkele jaren in de Van der Veldstraat, waar nog in elk geval vier van de kinderen geboren worden. Uiteindelijk neemt het gezin haar intrek in Julianastraat 113. Over dit gezin waaruit in totaal veertien kinderen geboren zijn, en waarvan helaas één kindje al heel jong is overleden, heeft Marjon Griffioen zelf al een heleboel verteld in haar boek over Wim Randsdorp.

Bronnen:

Nu zie ik je nooit meer – Marjon Griffioen;

St. Agatha 1903-2003 – De glorie en roem van katholiek Lisse – Lisette van der Lans;

Geschiedenis van Lisse in oude ansichten en plattegronden – Erik Vergunst;

Utrechts Archief; Bevolkingsregisters IJsselstein, Enschede, Lisse; Canon van IJsselstein, Hoepelmakers; Monumentenregister Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; Hoepelmakerij P. v.d. Brand en zoon;

Beeldbank Lisse – Genealogie; ProGen VOL;

FamilySearch; Wikipedia, Encyclo – online Encyclopedie Ons erfgoed, oude beroepen

Naschrift

Het boek ”Nu zie ik je nooit meer..”, van Marjon Griffioen is verkrijgbaar bij boekhandel Grimbergen. Prijs € 20,20 Het is te leen in de bibliotheek en bij Vereniging Oud Lisse ter inzage. Ook te bestellen via https://vermeer. mijnbestseller.nl/shop/index.php/historyand-politics/biographies-and-memoirs. html.

ROVERSBROEK, EILAND, POLDER, VEENDERIJ.

11 juli 2013/in Historie /door Nico Groen

De geschiedenis van de Rooversbroek wordt beschreven. Ook de vervening aan het begin van de 20e eeuw komt aan de orde, evenals de middelen van bestaan. Een kasboek van 1888 tot 1923 wordt uitgebreid beschreven. Ook de verkaveling, bemaling en ontpoldering komt aan de orde.

door Liesbeth Brouwer

NIEUWSBLAD Jaargang 12 nummer 3, juli 2013

Wat vooraf ging

Het is 11 augustus 2012; ’Bollenstreek in Bedrijf’. Vereniging Oud Lisse staat met een kraam bij Het Oude Huis op de Rooversbroekdijk. Daar komt ook de heer J.L. Duivenvoorden, een geboren Roversbroeker en een verteller met een ijzersterk geheugen. Er wordt afgesproken om eens wat verhalen op te tekenen en er iets van te publiceren in het Nieuwsblad.

Kasboek

Bij de eerste afspraak is er al een verrassing. De heer Duivenvoorden laat een oud kasboek zien. Er staat op “Kasboek W. Meyer en P. Huis”. Datering 1888 tot 1923.
Het kasboek kwam bij de familie Duivenvoorden via Kees Huis, zoon van de P. Huis van het kasboek. Kees Huis woonde de laatste jaren van zijn leven in bij de heer en mevrouw Duivenvoorden. De vader van Kees Huis was veender in de Roversbroek. Hij zal de veenderij samen gedaan hebben met W. Meyer. In het kasboek staan, in een mooi handschrift, ontvangsten en uitgaven genoteerd. De moeite waard om nader te bestuderen en de aanleiding om een eerste artikel over de Roversbroek te maken.

Eiland Roversbroek

Het dorp Lisse ontstond op de meest oostelijke strandwal. Oostelijk daarvan lag een groot veen- en plassengebied. In dat veengebied had op grote schaal natte vervening plaatsgevonden (tot onder de waterspiegel). Stormen waren er de oorzaak van dat er een steeds groter wateroppervlak ontstond: het Haarlemmermeer. De Lisser Poel was een water met een open verbinding met de rest van het Meer. Tussen de Poel en het Meer lag het eiland Roversbroek.

Inpoldering

De opbrengsten (vis) van de Lisser Poel waren voor de 3 grote kerken van Leiden: voor de Pieterskerk, voor de Pancras- of Hooglandse kerk en voor de Lieve-Vrouwekerk. Dat bracht echter niet zo veel op en daarom besloot men om De Poel droog te leggen. Dat gebeurde in 1623/24. De Poelpolder werd een feit. Het eiland Roversbroek werd vanaf die tijd omsloten door het (Kager)Meer, door de Greveling, door de ringsloot om de Poelpolder en door het Hellegat. De landen van het eiland Roversbroek liepen al bij een beetje wind onder water en waren dan niet te gebruiken. Reden voor de ingelanden van de Roversbroek om de hoogheemraden van Rijnland te verzoeken of ze hun landen met een kade mochten omgeven en toestemming te krijgen een molen te plaatsen. Die toestemming komt op 10 juli 1632. De Roversbroekpolder was een feit en had een oppervlakte van 177 morgen of 150 hectare.

Haarlemmermeer

Het Haarlemmermeer bleef een bedreiging voor zijn omgeving vormen, maar plannen om deze waterwolf te temmen konden met windmolens niet succesvol uitgevoerd worden. Uiteindelijk lukt het met stoomkracht. In 1852 valt de Haarlemmermeerpolder droog. In de Leydse Courant van 27 nov. 1843 wordt een ‘wetsvoorstelling’ gepubliceerd “houdende vaststelling van de begrooting der kosten voor droogmaking van het Haarlemmermeer. De aanleg van ringvaart en ringdijken, polderkaden en bermslooten wordt begroot op f2,012,300”. In de courant van 4/7/1845 staat dat “de ringvaart overal gegraven is en de bedijking langs dezelve in orde gebragt”. Het ontstaan van de Haarlemmermeerpolder had grote gevolgen voor de Roversbroek. De Ringvaart liep dwars door de Roversbroek en sneed een deel van de polder af. Het eiland verloor ongeveer een kwart van zijn oppervlakte (ruim 31 hectare) aan de Haarlemmermeer. De Roversbroekpolder had hierna als afgrenzing de ringsloot van de Lisserpoelpolder en de ringvaart van de Haarlemmermeerpolder . De polderlasten moesten natuurlijk anders verdeeld gaan worden. Maar tot 1875 betaalden de in de Haarlemmermeerpolder liggende gronden nog mee aan de polderlasten van de Roversbroekpolder!

Middelen van bestaan

Het land in de Roversbroek werd gebruikt als wei- en hooiland. In 1748 staat in de Leydse Courant dat in het Rechthuis in Lisse verkocht zal worden “7 margen 136 Roeden Wey- en Hooyland in Lisserbroek en Roversbroek, alles geleegen onder de Ambargte van Lisse”. Ook in later jaren zijn er aankondigingen dat er wei- en hooiland verkocht gaat worden. Onder de aankondigingen voor “grasverkoopingen” in Hotel “De Witte Zwaan” zien we de Roversbroek ook terug.

Vervening

Tot de 18e eeuw was er hier in de regio sprake van kleinschalige vervening. Eerst was dat turf delven: een landeigenaar groef ieder jaar een deel van een perceel af, de rest bleef bijvoorbeeld in gebruikt als grasland. Later begon men met slagturven. (turf winnen door veen onder water op te baggeren, tot op een klei- of zandlaag). De hoogheemraden van Rijnland hielden min of meer toezicht op de turfwinning. In de 18de eeuw kwam de gereglementeerde veenderij. Rijnland gaf dan vergunning om een aaneengesloten gebied te vervenen, vaak één of twee polders. Op voorwaarde dat het gebied na afgraving meteen moest worden drooggelegd. De aanvragers van de vergunning kregen vaak 30 of 40 jaar de tijd om het gebied uit te venen en droog te maken. Door de verplichting tot droogmaking ging er in de gereglementeerde veenderijen geen land verloren. Ook het polderbestuur van de Roversbroek vroeg zo’n vergunning aan. Daar ging natuurlijk een akkoord van de eigenaren aan vooraf. Op 28/12/1886 staat in het Leidsch Dagblad Door alle eigenaren van den Roversbroekpolder te Lisse, is besloten om tot verveening van dien polder over te gaan, met machtiging aan het bestuur om de daarvoor vereischte concessie aan te vragen Op 24/10 87 vermeldt het Leidsch Dagblad Bij koninklijk besluit is aan het bestuur van den Roversbroekpolder te Lisse, gelegen tusschen de ringvaart van den Haarlemmermeerpolder en de Ringsloot van den Poelpolder, vergunning verleend tot vervening van dien polder, welke ruim 114 HA groot is. In het aanstaande voorjaar zal met het venen een aanvang gemaakt kunnen worden.

Verkopen Veenland

Op 3/12/87 vermeldt het Leidsch Dagblad:

Er volgen nog meer van dit soort veilingen. Van Stockum heeft het druk. Of het land van Meyer en Huis op deze manier verkregen is weten we niet.

De vervening vorderde niet snel. Mogelijk is dat de reden waarom het reglement vervening aangepast werd. Op 10/5/97 wordt door de gedeputeerde staten van Zuid-Holland gemeld: Bepalingen zijn vastgesteld om reeds in het jaar 1898 tot eene gedeeltelijke vervroegde droogmaking te geraken, ten einden alle eigenaren in den polder gelegenheid te kunnen geven om naar verkiezing van af het jaar 1899 droog en nat te kunnen venen. Er zijn nog diverse aankondigingen over verkopingen, aanbestedingen van dijken, schieten van tochten enz. Uiteindelijk is het geheel in 1918 afgerond en was de polder geheel verveend en weer drooggemaakt.

Het kasboek

Het kasboek begint op 4 februari 1888 met “Uitgaven aan arbeidsloonen, riet, gereedschappen enz.” Het arbeidsloon was bedoeld voor: sloten, veldstellen, grond gelijkmaken, grond vletten, steekturf omzetten en aankruien, stroo overbrengen enz.enz. In 1888 was het tarief voor dit soort werk f1.25 per dag. Wanneer je bedenkt dat alles handwerk was dan besef je eens te meer hoe zwaar de mensen het toen hadden. De bovenste laag aarde werd eerst afgegraven. Daaronder zat het veen dat afgegraven en verkocht werd. Daaronder was een slechte veenlaag, darie en daaronder klei. De afgegraven bovenste laag werd teruggebracht en gemengd met de “slechte” veenlaag. Daaruit ontstond de huidige teellaag. In de Roversbroek teelt men dus bollen in zwarte grond, dit in tegenstelling tot de westelijker gelegen bollengronden waar op zand (wittegrond) geteeld wordt. Er moest ook van alles gekocht worden, bijv. baggerpaaltjes en veenschoppen. Een veenschop kostte in 1888 f0,80.
De eerste ontvangsten worden genoteerd vanaf juni 1888, maar dat betreft nog grasland. In oktober worden de eerste meldingen gemaakt over verkochte turf; f4.50 voor turf, voor steekturf f1,15 en f0,20 voor kluiten, alles per 1000. Als we het kasboek moeten geloven waren de opbrengsten in ’88 f449,015 en de uitgaven f2217,44. De kost gaat voor de baat uit. Gelukkig is 1889 ﬁ nancieel beter en staat de teller f1074,02 positief.
In de volgende jaren zijn er hele reeksen van uitgaven voor werklonen. Zo maar een paar namen van veenwerkers: v. Velsen, v. Heide, Opdam, v. Aalst, v. Meer, v.Zeyl, de Vries, v. Poelgeest Ook bij de lange reeks van ontvangsten voor turf staan vele namen. Zo maar een aantal: Akerboom, Olders, vdZwet, Koek, Buretta, Kortenkaas, v. Grieken, Koelenwegen.
In 1901 komen er voor het eerst kostenposten in het kasboek voor als Grondlasten, Polderlasten en Rijnlands Bundergeld. Het kan zijn dat deze hefﬁ ngen de eerste jaren van de turfwinning niet betaald hoefden te worden. Er waren vaak ﬁ scale voordelen: droogmakers konden vele jaren vrijstelling krijgen van betaling van belasting en waterschapslasten. De lange reeks van veenwerkers is dan al ﬁ ks ingekort. Zou het vervenen al bijna klaar zijn geweest? We zien dan bij de ontvangsten posten voor landhuur. Ook hier weer rijen namen zoals: v. Leeuwen, v. Diemen, Cors, Zoet, d. Regt, Mooyenkind enz.enz. Vanaf 1902 wordt er eigenlijk geen opbrengst van turf meer in het kasboek genoteerd. De landhuur moet het nu doen.

Een bericht uit de Leidsche Courant van 8/12/1909 luidt:

De dijk van de Roversbroek was gisteren op een plaats in zoodanigen toestand, dat het polderbestuur het noodig oordeelde om gedurende den nacht met vijf werklieden te waken tegen een eventuele doorbraak. De oorzaak hiervan was een mollenrit, die door het steeds vallende regenwater al grooter en grooter was geworden. Mollen waren blijkbaar ook een jaar eerder een probleem. In het kasboek staat op 28 dec. 08 genoteerd: betaald voor mollenvangen 1.40 In de courant van 13/3/1915 wordt vermeld: Wegens de mobilisatie hebben de verveners in den Roversbroekpolder een zeer voordeelig jaar, want in tegenstelling met andere jaren zijn thans alle voorraden turf verkocht en voor ﬂinke prijzen. Enkele verveners beginnen dan ook reeds in de volgende week weer met turf steken. Helaas, in ons kasboek worden dan al geen turfopbrengsten meer genoteerd, dus dit voordeel zal onze verveners Huis en Meyer voorbij zijn gegaan.
Op 17/9/17 staat een merkwaardig bericht in de courant onder de titel Brandstoffenvoorziening Het betreft een verzoek. Hierin wordt gevraagd “de turfprijs van turf uit de veenderij Rooversbroek te Lisse, te verlagen van nu f12 op hoogstens f6 per duizend, wat volgens de initiatiefnemers (volksb en Hanze te Warmond) wel kan.” Of er aan dit verzoek is voldaan hebben we niet kunnen nagaan. Ter vergelijking: in het kasboek staat in 1901 voor turf de verkoopprijs van f3.50 per 1000 genoteerd.
In de Leidsche Courant stond op 12/2/19 de volgende advertentie: TE KOOP een stalen vletschouw zoo goed als nieuw, lengte 8 M, breedte 1,90 M, diep op de buitenhelling 0,50M. Te bevragen bij P. HUIS Roversbroek, te Lisse Blijkbaar was de boot ook niet meer nodig. In het kasboek staat geen opbrengst van de vlet vermeld. Misschien viel hij ook wel buiten de samenwerking met Meyer. Het kasboek eindigt in 1923 met op 24 dec. een afbetaling aan Petrus vd. Voort van f0,90. Gelukkig staan er in 1923 diverse ontvangsten voor landhuur tegenover.

Verkaveling

Naast het kasboek ontvingen we van de heer Duivenvoorden ook een notarisakte uit 1919. Van G. Spoor. Deze akte is een vervolg op de vervening. We lezen ”dat de Roversbroekpolder n.a.v. de droogmaking en vervening een verkaveling moet ondergaan.”. De landmeter van het kadaster te Leiden heeft de percelen in kaart gebracht, opgemeten en vernummerd. Een onderlinge ruiling is noodzakelijk en de ondergetekenden zijn overeengekomen om bij deze akte tot die ruiling over te gaan. Er staat een lange reeks eigenaren genoemd. Ook hier weer enkele namen: van Lynden, Verdegaal, Blokhuis, van Parijs, Rotteveel enz. enz. Uiteraard ook de namen Huis en Meyer. G. Spoor had blijkens de akte een perceel van 1 ha. 91 are en 70 ca.

Bemaling

De Roversbroek was tot 1898 bemalen door een molen, die zijn water uitsloeg op de ringsloot van de Lisserpoelpolder. Het land van de Roversbroekpolder kwam door de vervening een ﬁ ks eind lager te liggen. Er werden pogingen gedaan om samen met de Lisserpoelpolder een stoomgemaal te stichten maar de tijd was blijkbaar nog niet rijp voor een dergelijke samenwerking. Een eigen stoomcentrifugaalpompgemaal werd opgericht, ongeveer in het midden van de kade langs de Ringvaart. De molen werd voor f 350,00 verkocht aan het bestuur van de Beekpolder.

Bij het afgraven van de Roversbroekdijk in de jaren zestig kwam ook de oude molengang weer boven. In 1924 werd het stoomgemaal vervangen door een dieselgemaal. De samenwerking met de Lisserpoelpolder kwam er uiteindelijk toch: in 1974 nam de Lisserpoelpolder de bemaling van de Rooversbroekpolder over. De bemaling van zowel de Roversbroek als de Poelpolder geschiedt nu door een elektrisch gemaal. Het gemaal gebouw aan de Ringvaart werd verkocht en is inmiddels fraai opgeknapt en wordt particulier bewoond.

Ontpolderd

In 1978 werd het noordelijk deel van de polder ontpolderd. De Roversbroekpolder werd als zelfstandige polder opgeheven. Bij het hoogheemraadschap van Rijnland vond toen een concentratie van polders plaats. Per 1 januari 1979 kwam de Roversbroekpolder onder het nieuw gevormde waterschap De Oude Veenen te vallen.

In de jaren ‘90 was in Lisse meer woningbouw noodzakelijk. De realisatie van het uitbreidingsplan Poelpolder II van de gemeente leidde tot bouw van woningen in het noordelijk deel van de Roversbroek. Waarschijnlijk realiseren de meeste van de bewoners van dit uitbreidingsplan zich niet dat zij op het voormalige eiland Roversbroek wonen.

Hoe een uitgaansdag in 1845 tragisch eindigde

10 januari 2013/in Historie /door Nico Groen

Na bezichtiging van het nieuwe gemaal de Leegwater sloeg de boot om. Sijmen Barnhoorn, Jacob Koopmanschaap en Cornelis van Riek verdronken toen.

door Dirk Floorijp

NIEUWSBLAD Jaargang 12 nummer 1, januari 2013

Ze gaan met hun zeilboot richting Buitenkaag om het gemaal de Leeghwater te bekijken. De machtige stoommachines in bedrijf te zien die de Haarlemmermeer moeten leegpompen, en met elke slag 88 m3 water de ringvaart in te lozen. De Leeghwater maakte op 22 juli 1845 zijn eerste slag. In 1849 kwamen de gemalen Cruquius en Lijnden erbij en was de klus in 1852 geklaard. Het was een wonder om te zien en daarvan getuige te zijn. Met vijf man waren ze vertrokken en na een enerverende dag tegen de avond huiswaarts getrokken. Ter hoogte van de Greveling sloeg echter het noodlot toe. We volgen het proces dat door de politie toen is opgetekend. Procesverbaal Op heden 10 augustus 1845 savonds ongeveer 7 ure compareerde voor ons mr. Johannis Cornelis van Rossen Burgemeester van Lisse, Anthonie Beltzer, koetsier oud 33 jaren wonende te Hillegom, en Petrus Johannes Hageman tuinman, oud 56 jaren mede aldaar woonachtig,welke ons verklaarden. Dat zij van eene zeilpartij ter bezichtiging van de leeghwater terugkerende in de ringvaart in de omtrek der Greveling waren omgeslagen en drie der hunnen verdronken waren – als- Sijmen Barnhoorn, jager oud 46 jaren Wonende te Hillegom. Jacob Koopmanschap, timmermansknecht oud 29 jaren wonende te Weespercarspel, thans werkende te Hillegom en Cornelis van Riek oud 26 jaren wagenmakersgezel, bij zijne moeder weduwe wonende te Lisse. Cornelis zijn vader Jacob Jansz van Riek was reeds in 1833 overleden, gehuwd met Maria Ariensdr. van Noort. en woonden bij het Vierkant. Dat zij omgeslagen waren, toen zij den schuit wilden wenden om een haak te krijgen die hun ontschoten was, Denkelijk door eene te hevige windvlaag, of het vast blijven houden der schoot. dat bij het omslaan hij koetsier uit gesprongen was en zwemmende de wal bereikt had. Dat onder zijn zwemmen hij door den wagenmaker was achterhaald en deze zich aan hem vastgeklampt had, dat hij zich echter losgewerkt had en daarna den wagenmaker niet meer gezien had, dat hij tuinman met den jager en de timmermansknecht bovenvermeld op den bodem der schuit waren geklommen dat de schuit daarop gezonken zijnde hij zich andermaal aan den schuit heeft vastgehouden, terwijl hij de andere twee vlak nevens elkander zwemmende gelijkelijk heeft zien zinken, dat na op het geroep van den koetsier eenige poldergasten aan de greveling wonende, waren te hulp gekomen en hem in hunne schuit geholpen hadden, dat zij als nu niets anders bij zich hebbende dan boomen zonder haken en de vermisten reeds om het half uur waren onder geweest en er andermaal teveel tijd moest verloopen eer men zich van haken had voorzien zij gemeend hadden dat aan geen redding meer te denken was en besloten hadden om van het gebeurde slechts aangifte te gaan doen. Van welke aangifte na gedane voorlezing dit relaas is ondertekend. A.Beltzer P.J.Hageman J.C.van Rossen Nog compareerde de gemelde poldergasten Willem van Genderen oud .. tig jaren wonende te Sliedrecht en Jan Gelerblom oud 22 jaren wonende te Hartingveld beiden thans aan gemelde ringvaart werkend- verklarende: dat hij op het geroep van zijn dochtertje was buiten gekomen, eenige menschen in het water had zien worstelen maar dat eer hij een schuit had losgemaakt om er heen te varen niets meer gewaar was geworden dan een man die tegen den dijk opkroop. Dat de tegenwind en stroom het naderen vrij onmogelijk en langdurig gemaakt had en hij ter plaatse komende behalve den man die tegen den dijk geklommen was nog een man even met het hoofd boven water had gevonden zich vasthoudende aan het boord van een omgeslagen schuitje, dat hij overigens uit consideratie als boven besloten dan met de geredden en zijn schuit naar het dorp te vervoeren. De comparanten verzocht dat relaas te ondertekenen verkaarden niet te kunnen schrijven. Op 12 augustus 1845 doen de overlevenden Antonie Theodorus Beltzer, koetsier en Petrus Johannes Hageman, timmerman op het gemeentehuis van Lisse aangifte van het overlijden van hun drie kameraden in de akten nr. 27, 28 en 29.

Bron:

Gemeentearchief Lisse inv.nr.1115 , Bevolkingsregister Lisse

Gemaal de Leeghwater in 1846

Berichten

Hugenoot?

Familie van huisschilders

Timmerman

Bollenvilla’s

Von Bönninghausenlaan

Gefuseerd met Horsman

Antonie Beijsens, de schoolonderwijzer

Zoon Antonie Beijsens wordt bakker

Franciscus Beijsens wordt ook bakker

Franciscus Johannes Antonius Beijsens de herenkapper

Inleiding

Dossier 51, Koninklijk Nederlands Geleidehonden Fonds

Gewend aan honden

Het zoeken naar een hond in de oorlog.

Het noodlot slaat weer toe

Keukenhof

Voor de Geleidehondenschool

Verhuizing

Toch nieuwe hond.

Zijn leven na Lisse

Bronnen

Bronvermelding:

Naschrift

Een bijzonder berichtje in de krant

De timmermannen van het plankje

Te laat voor de kan jenever

Bronnen:

Gijsbertus Ransdorp en Jannigje van Zoelen

Overgrootvader Jan Randsdorp en zijn vrouw Barbara

Grootvader Gijsbertus Johannes Randsdorp

Hoepelmakers en griendcultuur

Familie Randsdorp van kerk naar kerk

Johannes Cornelis Randsdorp

Bronnen:

Naschrift

Wat vooraf ging

Kasboek

Eiland Roversbroek

Inpoldering

Haarlemmermeer

Middelen van bestaan

Vervening

Verkopen Veenland

Het kasboek

Verkaveling

Bemaling

Ontpolderd

Bron:

INFORMATIE

EXTRA

Winkel