Berichten

Veldnamen in Lisse

/in /door

door A. de Koning

25 november 2018

VELDNAMEN ZO ALS VAN OUDS GEBRUIKT IN LISSE

BEEKCAMP: gelegen in de Lisserbroek
ZO Broekweg, ZW Bredeweg, NW Lisserbeek, NO wed. Adriaen Willems.

BENTCAMP: gelegen in de Lisserbroek

BOODCAMP: gelegen in de Lisserbroek.

BOSCAMP: ZO de Cruijsweg, NW de Schouwbeek

CALFCAMP: gelegen in de Lisserbroek

CRUIJSCAMP:

DONKERE CAMP:

GARSTCAMP: gelegen in de Lisserbroek
ZO de Schouwsloot, ZW de Kwadeweg, NW de Broekweg

GEESTCAMP: gelegen in de Lisserbroek
NW de Broekweg

GERRIT AVENWEG: noordelijke grens Lisse – Hillegom

GREVELINGCAMP: gelegen in de Roversbroek

HELLECAMP: gelegen in de Sassemerbroek
3 morgen land gelegen op Hellegat, NO Gravewater

HONGERCAMP: gelegen achter het Huijs te Lisse

KOECAMP: gelegen in de Lageveen

LOOSTERCAMP: 13 ½ hont land in de Mosveen

MIDDELWEIJ:gelegen in de Lageveen

NESSE VAN DE PASTORIE VAN LISSE: ZO de Lisserbroekweg

POELCAMP:

SANT TOOM:gelegen op Hellegat

SMALLE CAMP: gelegen bij de Broekweg

SMALLECAMP:

SIJMON WITZESCAMP:

VENNETGEN: gelegen in Oosteinde

ZWADDELCAMP: gelegen in Sassemerbroek

 

IS LISSE NAAR EEN WATERLOOP VERNOEMD?

/in /door

Aannemelijk wordt gemaakt, dat Lisse naar een beek Lys is vernoemd, die richting Leiden De Leede werd.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

21 november 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan?  Hieraan zijn de afgelopen periode heel wat columns gewijd met uiteenlopende theorieën. Deze column is waarschijnlijk de laatste uit de rij van mogelijke verklaringen. Deze keer gaan we in op de mogelijkheid dat Lys naar een waterloop of het brongebied van een riviertje vernoemd zou kunnen zijn.

In de zomereditie 2017 van het Nieuwsblad van de Cultuur-Historische Vereniging “Oud Lisse” staat een uitgebreid artikel met de titel “Meer hondjes die Fikkie heten!” over de mogelijke betekenis van Lisse als een heldere beek.
In het artikel worden vele plaatsen, watertjes en bergen in West-Europa genoemd met Lys of Lis in hun naam. In veel gevallen is de betekenis helder in de vorm van onaangetast, klaarheid en rein te herleiden.
De rivier la Lys spreekt daarbij het meest tot de verbeelding. Zij ontspringt in Nord du Calais bij Lisbourg in het Frans of Liegesboort in het Vlaams, wat beiden bron van de Leie betekent. Bij Gent stroomt de Leie uit in de Schelde. De Leie werd voor het eerst vermeld in een Latijnse akte uit 694 als ‘super fluvio Legia’.  Dat betekent ‘boven de stroom Leie’. In Frankrijk heet ze La Lys, in België de Leie, wat niet veel meer dan waterloop betekent. Als watertje komt Leie, Lee, Lei, Liede, Leede veel voor in Nederland. Als Leie en Lys hetzelfde betekenen, zou Lys/Lisse dan net als Lisbourg het brongebied van de Leede kunnen zijn? Leede, Lee, Warmonderlee, Hoflee en de Mare hebben allen de betekenis van waterloop/vloed, zelfs de naam Leiden (Leie) zou die betekenis kunnen hebben.
 
Was er een beek van Lisse via Warmond naar Leiden?
Op oude kaarten is te zien dat vanuit het Berkhouterduin drie beken ontspringen en oostelijk van Lisse samenkomen om verderop in de Lisserpoel uit te stromen. Eén van deze beken stroomde rechtstreeks door het dorp, ongeveer waar nu de Berhoutlaan en Kanaalstraat liggen. Lisse lag dus dicht bij de bron van deze beekjes, hierdoor zal het helder water zijn geweest.
Jan de Graaff beschrijft de Kerksloot, die toen nog de Beeck heette, in 1765 in zijn Lisser Arkadia als volgt: “…terwijl een beekje stroomt dat als kristal vertoont in zuivere klaarheid…” . Bij Lisse was het water dus nog lys of helder. Meer naar het oosten en zuiden werd het water door het veen steeds donkerder en minder lys. Lisse zou dus naar dit heldere water genoemd kunnen zijn. De schrijver van het artikel in het Nieuwsblad maakt het aannemelijk dat dit riviertje via  de Poelpolder, Sassenheim, de Kaagzoom, Warmond, Oegstgeest naar de Oude Rijn in Leiden liep.
Menno Dijkstra geeft in zijn boek “Rondom de mondingen van Rijn&Maas” ook aan dat Lisse weleens naar een riviertje genoemd zou kunnen zijn.

De zomereditie 2017 van het Nieuwsblad is nog verkrijgbaar tijdens de inloop van de VOL op dinsdagmorgen in de Vergulde Zwaan. Ook is het via info@oudlisse.nl te bestellen. Het blad kost in de losse verkoop € 5,-.  Wordt u lid  van de Vereniging dan krijgt u het blad 4 keer per jaar. Het lidmaatschap bedraagt voor 2019 € 20,- per jaar.

De zomereditie 2017, het full colour kwartaalblad in A4-formaat van de VOL

Uitsnede van kaart van Jan Pietersz Dou 1625

BETEKENT LISSE TOERNOOI?

/in /door

Een toernooi in 1182 zou in Lisse gehouden kunnen zijn. Lis zou toernooiveld kunnen betekenen net als het Franse lice.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

12 september 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden de gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerdere betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang. Deze keer gaan we in op de mogelijkheid dat Lis naar een gehouden toernooi vernoemd is.

In 1182 was er een groots toernooi
Het staat niet vast, dat Lisse met Lux of Liusna te maken heeft, zoals vaak wordt aangenomen. Waar kan de naam dan wel vandaan komen? Ter gelegenheid van het feit dat Lisse in 1998 800 jaar geleden voor het eerst genoemd werd, heeft Aad van der Geest toen een groot artikel geschreven. Dit verscheen in 5 achtereenvolgende weken paginagroot in het weekblad de Lisser. Het artikel ging over de oorsprong en historie van de plaatsnaam Lisse. Hij gaat ook in op de mogelijke herkomst en betekenis van Lisse. Een van de mogelijkheden die hij noemt is toernooi. Dit omdat er in de annalen van de abdij van Egmond in 1182 gesproken wordt over een prachtig toernooi naar aanleiding van een huwelijk. In 1182 trouwde Margaretha van Holland, dochter van graaf Floris III en Ada van Schotland met graaf Diederik van Kleef. Waar het huwelijk gesloten werd is onbekend, maar het feest zou volgens de tekst van de annalen gehouden kunnen zijn in het huidige Lisse. Naar aanleiding van dit huwelijk wordt een prachtig toernooi of steekspel gehouden; ‘Magnifice Lis Celebratis’. Lis zou toernooiveld kunnen betekenen net als het Franse lice.

In 1198 werd Lis voor het eerst genoemd
Misschien werd het toernooi “in ’t Viercant” gehouden of op het meer westelijk gelegen Berkhouterduin, dat al lang is afgegraven. Blijkbaar was het hier  een favoriete plaats met een goed onderkomen om een toernooi te houden voor de Hollandse graven. Graaf Floris III, die internationaal  aanzien genoot en getrouwd was met de zus van de Schotse koning zal op de trouwdag van zijn dochter zeker niet met de minste entourage genoegen hebben genomen.
Zou de plaatsnaam Lisse bedoeld zijn dan had er een andere tekst moeten staan; Magnifice Celebratis apud Lis (apud=op). De annalen uit die tijd zijn echter overduidelijk, evenals de kronieken: tijdens het bruiloftsfeest van 1182 is er een toernooi gehouden. In 1198 wordt ‘apud Lis’ genoemd in een oorkonde, uitgevaardigd door graaf Dirk VII en getekend  door veel familieleden, waaronder zijn zus Margaretha (van de bruiloft in 1182) en andere eerbiedwaardige edelen.
Betekent Lis inderdaad toernooi dan moet de naam in 16 jaar van toernooi getransformeerd zijn tot een plaatsaanduiding. In 1198 is de naam blijkbaar al ingeburgerd als de plaats Lis of als zodanig geregistreerd.

Veel van wat hierboven beschreven is, is ontleend aan het  artikel van Aad van der Geest van 10 juni 1998 in het weekblad de Lisser.

Uitsnede van kaart van Jan Pietersz Dou 1625

Uitsnede van kaart van Jan Pietersz Dou 1625

IS LISSE VERNOEMD NAAR EEN PLANT?

/in /door

Lisse zou naar de planten gele Lis of lisdodde vernoemd kunnen zijn. Argumenten voor en tegen worden aangedragen.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

1 augustus 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerdere betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang. Deze keer behandelen we vraag of Lisse een relatie heeft met een plant, maar er kan wel een andere relatie zijn.
 
Er zijn Lissers, die menen dat Lisse naar de plant gele lis is vernoemd. Ook lisdodde oftewel rietsigaar is een mogelijkheid. De woordovereenkomst is natuurlijk overduidelijk.
Als men vroeger de nederzetting naar gele lis of lisdodde zou hebben vernoemd, dan moeten deze planten zo’n belangrijke rol hebben gespeeld, dat het heel logisch was deze plaats Lis te noemen. Zowel gele lis als lisdodde zijn waterplanten, die in moerasgebieden, natte veengebieden of waterkanten groeien. Dat zou betekenen dat de nederzetting toentertijd in een laag, nat en drassig gebied gelegen moet hebben en niet op of nabij ’t Vierkant. Het natte veengebied begon pas ten oosten van de huidige Molenstraat. Op de eerste kaarten van begin 1600 is te zien, dat Lisse alleen maar uit ’t Vierkant bestond, met een paar boerderijen ten noorden en ten zuiden daarvan. Er zijn geen aanwijzingen, dat Lisse in de twaalfde eeuw of eerder meer naar het oosten gelegen zou zijn. Het is ook niet logisch dat de mensen daar zijn gaan wonen. Het was veel veiliger om zich hoog en droog te vestigen op de plek van het Vierkant of het westelijker gelegen Berkhouterduin, dat al lang is afgegraven. Om Lisse naar gele lis of lisdodde te vernoemen is daarom erg onwaarschijnlijk vanwege de groeiplaats van gele lis en lisdodde.

Goudgele kleur van gele lis
De kleur van gele lis is goudgeel en lijkt met een beetje fantasie op de kleur van vuur en zonnegloed. Het is dus mogelijk dat gele lis vroeger vuur, helder of lichtgevend betekende. De gele lis behoort tot de familie van de irisachtige of in het Nederlands de lissenfamilie. Zoals iedereen weet heeft een oogiris ook alles met licht te maken. De naam iris is ontleend aan een Griekse god, de bode van de andere goden. Deze bode Iris kwam met de regenboog vanaf de goden naar beneden op aarde. Zij werd regelmatig afgebeeld met een blinkende stralenkrans om haar hoofd, die het licht van de regenboog weerkaatste.

Lisdodde gebruikt als toorts
Ook de plant lisdodde zou een relatie met Lis kunnen hebben. Het zaad van de lisdodde lijkt op een sigaar. Als het zaad rijp is ontstaat er een wollige dot, die gedrenkt in brandbare vloeistof zoals olie, aangestoken kan worden. De naam lisdodde kan met vuur te maken hebben, omdat de sigaren als toorts (een brandende dot) gebruikt werden. In Zeeland werden ze daarom stalkaarsen genoemd.

In eerder columns hebben we gesteld dat Lisse, Lux en Liusna  mogelijk met vuur, licht, blinken, stralen of helder te maken kunnen hebben. Geconcludeerd kan worden dat Lisse niet vernoemd is naar gele lis of lisdodde, maar dat zowel Lisse, Lux en Liusna mogelijk dezelfde betekenis hadden als gele lis en lisdodde.

 

Een lisdodde in olie gedrenkt kan een half uur blijven branden Foto: Nico Groen

 

EEN VUURBAAK OP LIS

/in /door

Argumenten worden genoemd waarom ’t Vierkant een vuurtoren of vuurbaak geweest kan zijn. 

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

11 juli 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? In vorige columns werd gesteld dat ’t Vierkant de betekenis kon hebben van vuurbaak. En dat het woord lis met vuur te maken kan hebben. Nu worden argumenten genoemd, die onderschrijven waarom er  een vuurtoren of vierbaak geweest kan zijn.
 
In vroegere tijden was het vervoer per wagen in het algemeen en over de duinwegen in het bijzonder, geen pretje. Rulle zandpaden langs de duintoppen over de strandwallen en slingerende, vaak natte wegen door de strandvlaktes vergden veel van paard en wagen.
In Lisse is zo’n weg bijvoorbeeld nog te zien aan de noordkant van manege Puntenburg in het Keukenhofbosch. Dit rulle zandpad was vroeger een gedeelte van de Spekkelaan, die bij de begraafplaats rechtdoor liep tot de Oude Loosterweg in het Keukenhofbosch.
Vanwege bovengenoemde moeilijkheden is het vervoer van materialen en personen al bij de Romeinen over rivieren, binnenzeeën en beken gegaan. Ook later maakte men bij voorkeur gebruik van boten.
Waarschijnlijk was er in het begin van onze jaartelling lang niet zo veel veen als in de 13e eeuw. Menno Dijkstra vermeld in zijn dissertatie namelijk dat er veel veen tussen de 3e en de 6e eeuw is gevormd. Dat is ook rondom Dever geconstateerd. Het veen moet in de loop van de tijd vanuit het oosten zijn opgerukt. Vanuit het westen zal langzaam een kleine strook veen gevormd zijn. Bij Lisse begint dit veen juist bij de Molenstraat richting het oosten.
Er waren toen diverse veenstroompjes, die naar het noorden en zuiden water afvoerden. Menno  stelt in zijn dissertatie dat de waterlopen aan de oostzijde van de strandwallen  met elkaar verbonden zouden kunnen zijn geweest. Deze kunnen als verbindingsmogelijkheid tussen meerdere op de strandwallen gelegen nederzettingen gediend hebben. Menno: “Door de geringediepgang van de toen gebruikte schepen (doorgaans niet meer dan één meter) kunnen deze kleinere waterlopen als verbindingsweg van groter belang zijn geweest dan men op het eerste gezicht denkt”.

Romeinse vaarroute?
De Romeinen hadden daarom mogelijk al een vaarroute langs Lisse tussen Valkenburg of Roomburg bij Leiden-zuid en Velserbroek. In Velserbroek zijn namelijk 2 Romeinse forten gevonden. Bekend is dat de Romeinen al over vuurbakens beschikten, om de goede route aan te geven.
Het kan ook een landvuurbaak zijn geweest tussen Valkenburg of Roomburg  bij Leiden en de 2 forten bij Velserbroek. Een landvuurbaak kan gebruikt zijn om berichten over te seinen of om de goede richting aan te geven bij het reizen over land. De afstand tussen Valkenburg en Lisse bedraagt 12 km. De afstand tussen Lisse en Velserbroek is 24 km. Dit impliceert dat, als er een landvuurbaak in Lisse is geweest, er in de buurt van slot Heemstede nog zo’n landvuurbaak moet zijn geweest.
Niets van hierboven is bewezen door bijvoorbeeld archeologische vondsten of geschriften. Een volgende keer gaan we in op mogelijke andere betekenissen van Lisse.

Links het slot Heemstede en rechts de herbouwde stenen vuurbaak. Het bouwjaar van zijn voorganger is onbekend. Tekening door Gijsbert Boomkamp uit 1732

BETEKENT LISSE VUUR?

/in /door

Argumenten worden gegeven waarom Lisse vuur of bij het vuur zou kunnen betekenen.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

27 juni 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerdere betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang.
In een vorige column hebben we gezien dat lux en liusna mogelijk vuur resp. in de buurt van het vuur zouden kunnen betekenen. We kijken nu verder naar de mogelijke betekenis van Lisse.

Tot de 15e eeuw werd Lisse geschreven als Lis, Lisse, Lys of Lysse. De plaats Lis wordt voor het eerst genoemd in 1198.Het betreft een oorkonde die in Lis werd ondertekend. Vanwege die ondertekening door respectabele edelen moet Lisse toen al een goed onderkomen hebben gehad en dus een vrij belangrijke plaats zijn geweest. Het moet in ieder geval goed bereikbaar zijn geweest, ook via de waterwegen voor vervoer van personen en materialen.  Mogelijk hadden de graven van Holland hier toen al een soort slot tot hun beschikking.

Woordenboeken
Als we het Latijnse woord lux vertalen naar het Nederlands, dan blijkt lux in het Nederlands kunstlicht te betekenen. Dit kan vroeger niets anders geweest zijn dan vuur, kaarslicht, brand en toorts. Als we het Latijnse woord lux vertalen naar andere talen, dan blijkt lux in het Deens lys te zijn. Het Deense lys betekent ook kaars. Volgens een Deens woordenboek betekent lyse verlichten of lichtgeven. Deze beide woorden lijken toch erg veel op Lisse. Temeer, omdat Lisse vroeger ook als Lys of Lysse geschreven werd.
Het Ouddeense woord voor licht is in de 16e eeuw lius. In 1836 wordt het volgens een woordenboek echter al geschreven als lys.
Opvallend is, dat in datzelfde woordenboek het Latijnse lux vertaald wordt in licht en vlammen.

Wat verder opvalt is de vertaling van lux in het Zweeds. Dit blijkt ljus te zijn. Dit lijkt natuurlijk erg veel op het eerste gedeelte van Liusna.
Volgens een Zweeds woordenboek betekent ljus naast licht ook kaars. Het Zweedse woord lys betekent verlichting, dat dus met kunstlicht te maken heeft. Lysa betekent belichten.
Het Oudzweedse woord voor licht is lusn.

Conclusie
Al met al kan de conclusie worden getrokken dat het Latijnse lux, het Ouddeens ljus, het Oudzweeds lusn en het Deense en Zweedse woord lys in de betekenis van vuur of brand mogelijk met de plaatsnaam Lisse te maken  kunnen hebben. Evenals Liusna en Lux uit de goederenlijst uit de 9e en 10e eeuw van de Sint Maartenskerk in Utrecht.

In een vorige column hadden we al eens geconcludeerd, dat ’t Vierkant (het Vuurkant) en Vuursteeglaan met vuur of brand te maken kunnen hebben. Dat zelfde geldt dus voor Lisse. In een volgende column gaan we in op mogelijkheden, waar dat vuur of brand op zou kunnen slaan.

Waar de blanke top der duinen, schittert in de zonnegloed. Zo kan Liusna er hebben uitgezien Foto: Nico Groen

 

WAT BETEKENT KANT VAN ’t VIERKANT?

/in /door

Beschreven wordt wat kant vroeger betekende. Cant werd onder andere gebruikt in de betekenis van verhoogde rand, zoals bank.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

2 mei 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerdere betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang.
 
Aan het einde van de 19e eeuw werden bijna alle woorden met vier in de betekenis van vuur herschreven als vuur. Zo is ook de officiële straat de Viersteeg hertaald naar Vuursteeg.
In de vorige column stond dat ‘t Vierkant hertaald zou moeten worden naar ’t Vuurkant. Maar dit is niet gebeurd omdat ‘t Vierkant geen officiële naam was.
Nu gaan we in op de mogelijke betekenis van kant in relatie tot vuur.
Het Middelnederlands woordenboek geeft voor het huidige kant meestal cant aan. Het woord cant had vele betekenissen. Cant werd onder andere gebruikt in de betekenis van verhoogde rand, zoals bank (van rechtbank of vierschaar). Het betekende bijvoorbeeld ook waterkant of dakrand. Ook kanteel is van cant afkomstig. Een van de betekenissen van cant was stapel. Ook dit kan relevant zijn in dit verband.
Een andere betekenis van cant was ook nabij of ‘in de buurt van’. Denk daarbij aan ‘De Zwartelaan ligt de kant van Hillegom op’.

Vuurbaken
Het Vierkant kan gezien worden als verhoogd vuur, oftewel vuurbaken, tegenwoordig vuurtoren genoemd. Vroeger werd dit ook als vierbaak en vierboet geschreven.
Vast staat, dat ‘t Vierkant aan het begin van onze jaartelling een stuk hoger en het water van het binnenmeer zich veel dichter bij ’t Vierkant bevond dan nu. Dit blijkt uit onderzoek waarbij gekeken is wanneer het huidige veen is ontstaan.  In zo’n binnenmeer wordt in de loop der tijd veen gevormd. Bij Lisse begint dit veen juist bij de Molenstraat richting het oosten. In dit binnenmeer, waarvan de westoever dus bij de Molenstraat lag, werd vanaf de Romeinse tijd steeds meer veen gevormd en ontstond de Lisserbroek.
Dit meer was van belang voor transport van Zuid naar Noord, van de Oude Rijn richting het Oer-IJ en omgekeerd. Daarom kan ‘t Vierkant worden gezien als verhoogd vuur, oftewel vuurbaken. Het kan echter ook een land vuurbaken geweest zijn, bijvoorbeeld om berichten over te seinen.
Brandstapel
Ook zou de betekenis van ‘t Vierkant brandstapel of nabij het vuur/de brand kunnen zijn geweest. Het kan dan vroeger een offerplaats geweest zijn. Ook een plek waar mensen werden gecremeerd is een mogelijkheid.  Ook is mogelijk dat er misdadigers of heksen werden verbrand.
Geen van bovenstaande en hiervoor beschreven mogelijke betekenissen van ’t Vierkant is echter bewezen, zodat de betekenis of herkomst van de naam nog steeds een mysterie is. Wie het weet mag het zeggen!!!

Het niet vierkante Vierkant in ongeveer 1913 Foto: Beeldbank Lisse

BETEKENDE DE VIER VAN ’t VIERKANT VUUR?

/in /door

Aannemelijk wordt gemaakt, dat ’t Vierkant met vuur te maken kan hebben.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

18 april 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerder betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang.
We hebben eerder de mogelijke relaties met gewoon plein of square, de vierschaar en Groenevelt besproken. Nu is vuur aan de beurt. Vorige keer is de betekenis van de Vuursteeglaan aan de orde gekomen. Liep deze laan, die vroeger Viersteeg heette, met een bocht naar ’t Vierkant?

‘T Vierkant was een hoge duintop
‘t Vierkant is het onofficiële oude centrum van Lisse. ’t Vierkant ligt op een hoge duintop de meest oostelijke strandwal, die van Velsen tot Oegstgeest loopt. De oude duinen werden vanaf 7000 jaar geleden gevormd. Door een kustgericht zandtransport werden zandbanken afgezet, evenwijdig aan de kust. Door aanvoer van zand via de lucht werden in die tijd de strandwallen steeds hoger. De aangroei en vorming van deze zandbanken ging door tot de Romeinse tijd. De meest oostelijke strandwal lag gemiddeld zo’n 10 meter boven NAP met natuurlijke uitschieters naar boven. Vanaf de Romeinse tijd werden de oude duintoppen niet hoger, integendeel; door erosie en verstuiving werden ze juist steeds lager. Het Vierkant ligt nu op ongeveer 3 meter boven NAP. De nieuwe duinen werden in de vroege middeleeuwen gevormd, maar deze kwamen niet verder dan het Langeveld en waren dus niet van invloed op duinvorming in Lisse.
 
Vroegmiddelnederlands woordenboek
Het Vroegmiddelnederlands woordenboek is duidelijk. Het tegenwoordige vuur werd in de 13e eeuw en later op diverse manieren geschreven, o.a. fier, vier en vir. De betekenis van deze woorden wordt naast het getal vier omschreven als vuur, brand(stapel) en hartstocht. Aan het einde van de 19e eeuw werden bijna alle worden met vier in de betekenis van vuur herschreven als vuur. Zo is ook de officiële straat de Viersteeg hertaald naar Vuursteeg.
Omdat ‘t Vierkant geen officiële naam was, werd dit niet hertaald. Het behield in de volksmond de naam ’t Vierkant, maar kan toch vuur of brand hebben betekend. In een volgende column gaan we in op de mogelijke betekenis van kant in relatie tot vuur.

Is ’t Vierkant een viersprong?
Nu hebben we het nog over een mogelijke andere herkomst van de naam ’t Vierkant. Er zijn Lissers, die stellig menen dat ’t Vierkant de betekenis van viersprong had. Dit, omdat er op het Vierkant een viersprong van wegen was. Op een viersprong kan men alle kanten uit. Naar het noorden richting Haarlem.  De weg naar het oosten was maar kort. Deze eindigde volgens de vroegste kaarten na 200 meter bij de korenmolen. De weg kan dan wel kort zijn geweest, maar de vaarweg (de Gracht en de Greveling) was van groot belang voor vervoer naar het vroegere Leydse Meer (Haarlemmermeer) en vandaar naar Haarlem, Amsterdam en Leiden. De Achterweg/Oude Heereweg was van oudsher de weg naar Rijnsburg en Valkenburg. De Heereweg liep van oudsher richting Oegstgeest en Den Haag. Allebei over een oude strandwal. Vanaf Haarlem was er een brede strandwal, die zich bij Lisse in tweeën splitste.

Komt het bordje Vierkant nog terug na de renovatie van het plein? Foto van Vereniging Oud Lisse

VUURSTEEGLAAN KOMT VAN VIERSTEEG

/in /door

Aannemelijk wordt gemaakt dat Vuursteeglaan vroeger Vuursteeg genoemd kan zijn.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

4 april 2017

door Nico Groen 

Wat is de herkomst van de namen Lisse, ’t Vierkant en de Vuursteeglaan? Deze vragen houden de gemoederen in Lisse al tientallen jaren bezig, zo niet langer. Er zijn volgens de deskundigen meerdere betekenissen mogelijk voor deze namen. Dit met soms felle discussies tussen voor- en tegenstanders van een bepaalde gedachtegang.
In deze column wordt naar de Vuursteeglaan gekeken. In 1951 heette deze weg nog de Vuursteeg. Een steeg had echter in den lande niet zo’n goede naam. In een steeg woonden voornamelijk armere mensen. De bollenkwekers die in de Vuursteeg woonden, kregen volgens zeggen om die reden bij het kopen van plantgoed geen krediet van mensen buiten het dorp. Met succes hebben zij bij het gemeentebestuur voor elkaar gekregen dat er toen ten overvloede laan aan de Vuursteeg werd toegevoegd: Vuursteeglaan.

Viersteeg al sinds 1600
In diverse historische artikelen over Lisse wordt geschreven over een Viersteeg, een weggetje dat vanuit het westen uitkwam op de Heereweg. Ook op oude kaarten is dit te zien. In 1881 wordt dit weggetje nog steeds Viersteeg genoemd. De Viersteeg lag ongeveer op de plek waar nu de Vuursteeglaan ligt. De Viersteeg moet echter Vuursteeg betekend hebben en geen 4e steeg. Het vroegmiddelnederlands woordenboek is namelijk duidelijk. Het tegenwoordige vuur werd in de 13e eeuw en later op diverse manieren geschreven, o.a. fier, vier en vir. De betekenis van deze woorden wordt naast het getal vier omschreven als vuur, brand(stapel) en hartstocht. Aan het einde van de 19e eeuw werden bijna alle woorden met vier, fier en vir in de betekenis van vuur herschreven als vuur. Zo is ook de officiële straat Viersteeg hertaald naar Vuursteeg.

Waarom Viersteeg?
Namen van wegen hadden vroeger een doel. Vaak werden zij vernoemd naar iets of een plaats. Zo was de Kerklaan in veel plaatsen de weg naar de kerk. De Viersteeg kan als betekenis de weg naar het vuur hebben gehad. Maar waar naar toe en waar vandaan? Dit moet wel vanuit de bossen op de duinen zijn: het huidige sportterrein en het Keukenhofbosch. Voor een vuur is namelijk hout nodig, dat moest worden aangevoerd vanuit de bossen. De Viersteeg ging mogelijk naar het Vierkant, niet rechtstreeks maar via de Heereweg ten zuiden van het Vierkant. Dit zou dan komen door de onbegaanbaarheid van het Berkhouterduin ten zuidwesten van Lisse en/of door de diepte van de beek (de huidige Kerksloot of Stinksloot langs de Agathakerk), die het water afvoerde vanuit het Berkhouterduin naar de Lisserpoel. Mogelijk was er ter plaatse van de Heereweg (bij de Agathakerk) toen al een brug of in ieder geval een doorwaadbare plaats. Op de oudste kaarten van rond 1600 is de Achterweg tussen de Vuursteeglaan en de Heereweg echter al ingetekend. De situatie, zoals boven beschreven moet dus al van vóór 1600 zijn. Er zijn echter van vóór die tijd geen nauwkeurige kaarten bekend. De Viersteeg kan echter ook helemaal tot boerderij Zwanendrift of het Turfspoor in Lisserbroek hebben doorgelopen, waar dan een vuurbaak aan het water zou hebben gestaan. Op oude kaarten staat hier inderdaad een kruisbaak, maar van vuur is geen sprake. Volgens A. Hulkenberg zouden er in de Viersteeg vuurbakens gestaan kunnen hebben om schepen naar Lisse te loodsen via de Greveling, die precies in het verlengde van de Vuursteeg lag.

Detail van een kaart van Floris Balthasar uit 1615. De Viersteeg wordt al genoemd. Kaart van het Hoogheemraadschap Rijnland.

 

NIEUW VOL BLAD EN NOGMAALS BLEEKVELD

/in /door

Het Nieuwsblad is van A5 naar A4 formaat gegaan in full colour.

Volgens diverse reacties kan op ’t Vierkant zelf geen bleekveld zijn geweest. Deze lagen rondom ’t Vierkant.

Sporen van vroeger (Lisser Nieuws)

21 maart 2017

door Nico Groen 

Het Nieuwsblad van de Cultuur-Historische Vereniging “Oud Lisse” is veranderd. Het was een voornamelijk zwart-wit A5-formaat en is nu is een full colour uitgave op A4-formaat geworden. Dat betekent dat meer en grotere foto’s in kleur weer te geven zijn in het kwartaalblad. Wat oud en vertrouwd blijft zijn een aantal min of meer vaste rubrieken. Deze eerste vernieuwde winter editie is bijzonder. We vierden vorig jaar het 25-jarig jubileum van onze vereniging.

Jubileumnummer
Dit eerste extra dikke nummer is ook een jubileumnummer geworden. Een nummer, gelardeerd met terugblikken van huidige en vroegere bestuursleden, waarin zij belangrijke onderwerpen uit hun bestuursperiode met ons delen. In 25 jaar is er heel wat veranderd bij “Oud Lisse”. We werden van protestgroep een volwaardige cultuurhistorische vereniging. Met een grote groep actieve vrijwilligers. Toen stond de automatisering in de kinderschoenen en was een handgeschreven brief nog gewoon. Nu wordt bij “Oud Lisse” gesproken over digitale archivering. Door de vele giften is het archief van de vereniging enorm uitgebreid en is digitaal opzoeken van gegevens, boeken en foto’s belangrijk. Er zijn veel meer mogelijkheden gekomen om onderzoek naar het verleden te doen en die kennis te delen. Dat is het leuke van deze tijd. Informatie uitwisselen kan heel veel opleveren. Deel vooral uw verhalen en uw ideeën met ons. Daar doen we allemaal ons voordeel mee. Als u nu lid wordt van de VOL krijgt u dit 48 pagina’s dikke jubileumnummer cadeau, zolang de voorraad strekt (Info@oudlisse.nl of dinsdagmorgen, Havendwarssraat 4) .

Het recht van bleek
De stukjes over ’t Vierkant maken vele tongen los. Het leeft dus blijkbaar bij veel Lissers.
In een vorige column werd de mogelijkheid beschreven dat ’t Vierkant oorspronkelijk ‘Het Groene velt van het Dorp’ heette. Daarbij werd geopperd dat er op dit Groenevelt mogelijk een vierkant bleekveld gesitueerd was. Hierop reageerde oud-makelaar Bas Romeyn met de mededeling, dat hij in 1970 het pand met tuin van  Heereweg 201 verkocht had met de  bijzondere bepaling in de erfdienstbaarheden dat de buren ‘recht van bleek’ hadden in de tuin van Heereweg 201. Dit pand is toen afgebroken. In een nieuw winkelpand werd van Verf- en Penselenpaleis van der Aart gevestigd. Nu is het een IJssalon. Deze tuin lag ten noordoosten van ’t Vierkant. Zo’n bepaling kan al heel oud zijn, want bij verkoop werd dit steeds weer doorgegeven.

Dit bleekveld in de achtertuin lag veel lager dan ’t Vierkant zelf. Diverse mensen gaven aan, dat de bleekvelden eerder in de lagere gebieden rondom ’t Vierkant lagen, dan op ’t hoge Vierkant zelf. Te meer daar er op ’t Vierkant in de 16e eeuw al oude bomen stonden. In 1642 werd namelijk al een hoge eik ‘In ’t Viercant’ gekapt, wat schout en schepenen niet goed vonden. Ook is er een tekening uit 1728 van J. Nutges met veel oude bomen. Met bleken heb je echt zon nodig en geen schaduw en afvallende bladeren en takken. Stuifzand van de Heereweg is natuurlijk ook uit den boze.
De professionele bleekvelden lagen over het algemeen langs heldere beken, zoals de Beeck, nu de Kerksloot genoemd, die vanaf het Berkhouterduin  het heldere duinwater afvoerde. Men vindt het dus niet erg logisch dat er op ’t Vierkant zelf een bleekveld zou zijn geweest.

De voorkant van het vernieuwde kwartaalblad van de VOL Foto: Oud Lisse