Berichten

Lisse 825 jaar en het geloof in Lisse

/in , /door

Sporen van vroeger (LisserNieuws)                                                           

29 augustus 2023

 door Nico Groen

In het kader van Lisse 825 jaar is nu het ontstaan van de kerken in Lisse aan de beurt. In 1250 stichtte Willem II, graaf van Holland (1228-1256) een kapelanie of vicarie in Lisse. Zo’n vicarie werd meestal gesticht in een kapel. Mogelijk was er daarom al voor die tijd een kapel in Lisse.

Rond het jaar 1460 besloten de ingezetenen van Lisse een door een notaris opgestelde brief te zenden naar Rome. Daarin werd het verzoek aan de paus gedaan om toestemming te geven voor het stichten van een eigen parochie. Daarmee verzochten zij zich los te mogen maken van de parochie van Sassenheim. De inwoners van Lisse hoorden namelijk bij die parochie. De paus stond daar welwillend tegenover en gaf zijn toestemming. Maar paus Pius II bepaalde dat Lisse jaarlijks “vyf oncen louter silver” aan Sassenheim als schadevergoeding moest betalen. Op 27 april 1461 wordt de kapel tot een zelfstandige kerkparochie verheven. Men bouwde een kerk aan het Vierkant. Uit deze tijd dateren vermoedelijk de eerste vormen van de huidige grote kerk. Deze kerk had een ribloos gewelf, rondbogige galmgaten en was gemaakt van baksteen. Dit wijst op bouw in de vijftiende eeuw. Maar de toen nog losse toren was bekleed met de veel zeldzamere tufsteen uit de Eifel. Dit doet vermoeden dat de toren eerder is gebouwd dan het kerkgebouw. Toch houdt men het erop dat kerk en toren na 1461 zijn gebouwd, al wijst tufsteen op een oorspronkelijke datering uit de 2e helft van de 12e eeuw.  Het kan hergebruikt zijn.

Sint Aechten

Zowel de pastoor als de koster werden door de graven van Holland benoemd. De laatste kapelaan die vanuit Sassenheim de kapel van Lisse bediende, t.w. Dirck van Oosterwyck, werd de eerste pastoor van Lisse. De parochiekerk werd aan de Heilige Sint Aechten gewijd. Sint Agatha werd toen dus geschreven als Sint Aechten. De vraag dringt zich als vanzelf op of er toen een Aechtenweg achter de kerk om liep. Daarvoor zijn tot nu geen aanwijzingen gevonden. De R.K. gemeenschap houdt in de nieuwe kerk stand tot de beeldenstorm van 1566. De katholieken gingen kerken in de schuilkerk aan de Achterweg bij De Engel. Donjon Dever had ook een kerkzaal, evenals het oude Meerenburgh. Dit waren waarschijnlijk ook schuilkerken geweest.

In de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) had de Nationale Volksvergadering zich uitgesproken voor de scheiding van kerk en staat. Dat resulteerde in de bouw van een nieuwe katholieke kerk bij ’t Vierkant in 1843. Deze werd in 1902 vervangen door de huidige Agathakerk, toen nog met een onstabiele spitse toren. De officiële kerk van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was de Nederduitsche Gereformeerde Kerk. In 1816 veranderde koning Willem I het reglement en de naam werd Nederlands Hervormde kerk.

In Lisse scheidden in de 19e en 20e eeuw diverse stromingen zich af van de oorspronkelijke protestante kerk.

 

Schilderij van Gerbrand Slegtkamp (1833-1903) van de Oude Agathakerk, gebouwd in 1843

Lisse 825 jaar en poldervorming in Lisse

/in , /door

Sporen van vroeger (LisserNieuws)                                                           

door Nico Groen

4 juli 2023

 Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. In de vorige column over Lisse stond het graven van oostwest sloten centraal bij het oplossen van de waterproblemen in de 15e eeuw. Aanvankelijk gaf dit goede resultaten. Echter door inklinking van het veen daalde het maaiveld, zodat natuurlijke afwatering steeds moeilijker werd. Polders realiseren was de oplossing.

Tot halverwege de 16e eeuw waren er geen problemen met natuurlijke afvloeiing richting het oosten. De strandvlakten waren tot op goed te betelen hoogte verveend. Door gegraven sloten werd er op natuurlijke manier ontwaterd waardoor er een vrij lage grondwaterstand ontstond. Maar door deze vrij lage grondwaterstand was inklinking van het veen het gevolg en kwam de te betelen grond steeds dieper te liggen. Als gevolg van deze maaivelddalingen werd het steeds moeilijker het overtollige water af te voeren. Akkerbouw werd vrijwel onmogelijk. Dit noopte tot het in polders leggen van de strandvlakten.

Poldertjes vanaf 1531

Een polder is een door kaden of dijken omgeven gebied waarvan de waterstand geregeld kan worden. De waterstand binnen een polder is meestal lager dan in het omliggende gebied. Het water in de polder wordt afgevoerd via molens of gemalen.

In de registers van vergunningen verleend door het HHR Rijnland komen in Lisse al vanaf 1531 stichtingen van kleine poldertjes voor. Ze zijn echter vanwege de summiere aanduidingen moeilijk te traceren. De eerst bekende vermelding in Lisse van een molen dateert uit 1523. Vanaf de 17de eeuw werden polders in groter verband gesticht, vaak clusters van bestaande kleine poldertjes. In het begin werden de polders droog gehouden door simpele molentjes, aangedreven door paarden, die rond een rad liepen. Later werden windmolens gebruikt, die een scheprad aandreven. Het vermogen van de eerste windmolens was gering. Dat was echter niet bezwaarlijk want de hoogteverschillen tussen binnen- en buitenwater waren niet groot. In de winter werd er niet gemalen, waardoor regelmatig polders onder water kwamen te staan.

Door aanhoudende maaivelddalingen werden de verschillen steeds groter en moesten grotere molens met een hogere opvoerhoogte worden gebruikt. Rond 1900 werden de molens vervangen door elektische gemalen.

De oudst traceerbare polder van Lisse (van vóór 1589) is de Kleine Looster. Deze polder ligt aan de zuidkant aan de Stationsweg en wordt in het westen begrensd door de spoorlijn, maar liep vroeger tot de grens met Noordwijkerhout. Later werd deze polder samengevoegd met de Lage Venen en Polder de Loosterlanden tot de Lageveense polder.

Al in 1583 is sprake van de stichting van een molentje in de Lisserbroek. De Lissebroekpolder is officieel gesticht in 1628 en werd na de inpoldering van het Haarlemmermeer samengevoegd met de Meer en Duin polder (van voor 1615). In de loop van de tijd ontstonden diverse andere polders: Rooversbroekpolder, Beekpolder, Zemelpolder, Hellegatspolder en Polder De Bonte Kriel.  De Lisser Poelpolder is geen polder, maar een droogmakerij (drooggemalen meren).

Kaart uit 1884 van het Hoogheemraadschap van Rijnland met de polders van Lisse

 

 

 Lisse 825 jaar en de verzanding van de Oude Rijn

/in , /door

Sporen van vroeger                                                            

20 juni 2023

door Nico Groen

 Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. De waterafvoer van Lisse ging vanouds naar het zuiden naar de Oude Rijn. Na het verzanden van de Oude Rijn in de 12e eeuw kwam de akkerbouw in de strandvlakten van de Bollenstreek in de problemen. Het water moest op een andere manier worden afgevoerd.

In 1122 werd de Oude Rijn op initiatief van bisschop Godebald van Utrecht afgedamd bij Wijk bij Duurstede. Het water loopt sinds die tijd hoofdzakelijk via de Lek naar Rotterdam en niet meer naar Katwijk. Het gevolg was dat de eens zo bruisende rivier niet meer werd dan een kalme stroom water, aangevuld met regenwater dat in het Groene Hart en de Bollenstreek viel. Omdat er te weinig stroming was, slipte de monding van de Oude Rijn langzamerhand dicht. Mede doordat er toen veel zand werd aangevoerd vanuit zee, waardoor toen de huidige, hoge duinen ontstonden.

In 1255 richtte graaf Willem II van Holland het eerste officiële waterschap op: het Hoogheemraadschap van Rijnland (HHR). Maar vóór die tijd bestond er al een vorm van samenwerking. De problemen met te hoog water in het Groene Hart en op de strandvlakten van de Bollenstreek werden te groot om individueel op de lossen. Het HHR zorgde er voor dat het overtollige water via het Spaarne naar het IJ kon worden afgevoerd.

Het water kon geen kant op

Het water van de strandvlakten in Lisse kon geen kant meer op. Alleen het water op de oostkant van de strandwal waarop Lisse lag, kon via een aantal riviertjes afwateren naar het oosten. Daarom werden in de loop der tijd diverse oost-west sloten gerealiseerd om het water van de strandvlakten, zoals de Lage Venen naar het oosten te transporteren.

Als eerste oost-west verbinding werd de Dinsdagse Wetering in 1327 gegraven vanaf de grens met Noordwijk, via het gebied waar nu de Sikkensfabriek in Sassenheim is, naar de poelen. Later werd deze wetering een deel van de Trekvaart.

Graaf Albert van Beieren, de toenmalige graaf van Holland, gaf in 1403 toestemming voor het doorgraven van de duinen tussen Hillegom en Lisse richting het oude Haarlemmermeer. Dit was ‘Den Delft’. Deze liep mogelijk in de buurt van de huidige Delfweg, Stationsweg en Kanaalstraat om via de Lisserbroek af te wateren in de Lisserpoel. Hoe ‘Den Delft’ in werkelijkheid heeft gelopen is niet bekend. ‘Delf’ betekende vroeger ‘gegraven sloot’.

In 1477 is de huidige Beek bij de H.H. Engelbewaarderskerk gegraven om het water van de huidige Beekpolder af te kunnen voeren.

Kort na 1588 werd het Mallegat bij de Engel gegraven als centrale afwatering van de Lage Venen. Mogelijk omdat ‘Den Delft’ ter hoogte van het Keukenduin was dicht gestoven.

Foto: Vanaf het Keukenduin is een watertje te zien langs de huidige Stationsweg en Kanaalstraat richting Lisserbroek: de vroegere Delft?
Detailkaart uit 1615 van Floris Balthasars

 

825 jaar: Filmuitvoeringen door Simon van Dijk

/in /door

Lisse bestaat dit jaar 825 jaar en voor dit jubileum zijn door Simon van Dijk diverse films gemaakt over de historie van Lisse.

Nieuwsflits

Nieuwsblad 22 nummer 2 2023

Simon van Dijk en
Eric Prince bij Floralis

Lisse bestaat dit jaar 825 jaar en voor dit jubileum zijn door Simon van Dijk diverse films gemaakt over de historie van Lisse, vooral over hoe Lisse in de vorige eeuw een bloembollendorp werd. Daar was zeer veel belangstelling voor. Inmiddels heeft Simon al diverse filmuitvoeringen gegeven en er volgen er meer. Het begon met foto’s en films in restaurant De Engel waar Cas Juffermans op 21 en 23 februari twee presentaties hield over de historie van De Engel ter ere van het 825-jarig bestaan van Lisse, waar resp. 80 en 120 personen naartoe kwamen. Op 7 maart hield Simon een filmuitvoering van Lisse voor vrijwilligers van Berkhout ter ere van het 50-jarig bestaan van Berkhout voor 40 personen. In Floralis werd op 18 april een indrukwekkende filmmiddag gehouden waar zelfs 250 personen kwamen, zodat de zaal geheel vol was en de tickets allemaal waren uitverkocht. Ook voor de PCOB-leden verzorgde Simon op 20 april een filmuitvoering in de Proeverij van Baaij waarvoor 50 PCOB-leden kwamen. Vervolgens werd ter ere van het 825-jarig bestaan van Lisse nog een filmavond gehouden bij de Volksuniversiteit waarvoor 50 bezoekers kwamen. Op 8 en 13 juni volgden filmuitvoeringen voor de bewoners van Berkhout en Rustoord. Op 29 augustus zal in De Engel bij Cas Juffermans nog een voorstelling volgen met historische lezing van Dirk Floorijp over het ontstaan van De Engel.

Lisse 825 jaar en donjon Dever

/in , /door

Sporen van vroeger (LisserNieuws)

6 juni 2023

 door Nico Groen

 Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. Donjon Dever is waarschijnlijk kort na 1375 gebouwd door ridder Reinier Dever of d´Ever. Al in 1284 wordt Lisse in verband gebracht met de familie Ever. In dat jaar ontvangt ‘Gherardus Ever te Lysse’ geld. Waarschijnlijk woonde de familie al veel eerder in Lisse

Heer Reinier d’Ever is overleden in 1417. Wanneer hij geboren was, is niet duidelijk. Zijn vader Gherardus kwam om in een veldtocht naar Warns bij Stavoren in 1345. Hij is dus vóór die tijd geboren. Reinier was een trouwe vazal van Hertog Albrecht van Beieren, graaf van Holland en grootvader van de legendarische Jacoba. Reinier was vaak voor de graaf van Holland onderweg.

Het Ambacht Lisse werd in die jaren vanuit Teylingen bestuurd door Reiniers oom Gerrit van Heemstede. Deze oom was ook houtvester van het Keukenduin.

Reinier d’Ever was getrouwd met Janne van Leyenburg. Zijn kleinzoon Gysbrecht van Haeften volgde hem op. In 1445 erfde Gysbrechts dochter Clara de ridderhofstad Dever. Zij huwde eerste Jan van Duivenvoorde en later Walraven van Brederode. Clara overleed in 1507. Daarna kwam de donjon in eigendom van haar kleinzoon Jan van Matenesse. Diens vader Adrian was namelijk ook al overleden.

Gherijt Evers poel

Adrian had het viswater achter de donjon gehuurd van de stad Leiden. Dit water werd toen de Gherijt Evers poel genoemd. Als zuidwestgrens van de poel werd ‘die horn’ bij de huidige 2e Poellaan genoemd. Gherijt Evers poel liep helemaal door naar het zuidoosten ‘totter halve grevelingh’. Een enorme poel dus.

Verdedigbare donjon

Dever is een verdedigbare woontoren of donjon. De achterzijde is vlak: die was gericht naar het moeras van de Lisser Poel en behoefde niet zo sterk te zijn, omdat van die zijde geen gevaar dreigde. De andere muren zijn hoefijzervormig gebogen en massief gemetseld. De fundamenten liggen op meer dan 3 meter onder de grond en rusten op een zandplaat, waardoor de muren na zeven eeuwen nog geen spoor van verzakking vertonen.

Dever had vier verdiepingen met muren van ruim twee meter dik in de kelder tot 1.60 meter in de kapelzaal op de bovenste verdieping. Het geheel was omringd door een gracht.

Na 1630 ontstond vóór de donjon een statig herenhuis, groter dan Dever zelf. Toegang tot de toren was via twee bruggen; de eerste naar de voorhof, de tweede vandaar naar de voordeur die op ruim twee meter boven de grond was. Het herenhuis werd bewoond tot ongeveer 1750. Maar na 1700 woonden de eigenaren er niet meer omdat die uit de streek waren vertrokken en woonden er huurders in. Na het vertrek van de huurders viel het verval in.

Na de tweede wereldoorlog werd Dever onteigend door de Nederlandse Staat. De landerijen werden verkocht en de ruïne, die toen al een rijksmonument was, ging in 1949 voor ƒ 1,00 naar de gemeente Lisse.

Foto: Een gravure van Dever in 1909, getekend Johan Enschede en Zn.
Foto: Oprechte Haarlemsche courant van 19 april 1909

Lisse 825 jaar, maar de landbouw bestond al

/in , /door

Sporen van vroeger  (LisserNieuws)                                                           

23 mei 2023

 door Nico Groen

 

Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. Vroeger leefden de meeste mensen van de landbouw. De boeren waren vooral veehouders, maar ze hadden bijna allemaal een gemend bedrijf met akkerbouw. Het was hard en zwaar werk, want machines waren er natuurlijk nog niet. Ze waren erg afhankelijk van het weer.

De ontginning van vooral de strandvlakten begon al in de 6e eeuw op kleine schaal. Bomen en struiken werden gerooid of verbrand. Met een eenvoudige ploeg bewerkten de boeren de vrijgekomen grond. Later waren alle gronden in het bezit van de graven van Holland of hun leenheren. Voor het laten grazen van vee moest toen worden betaald. De boeren betaalden ‘ghershure’ oftewel grashuur. In Lisse betaalden in de middeleeuwen in de loop der tijd honderden boeren voor hun weiderechten. Veel boeren uit Lisse pachtten gronden tot ver voorbij het Turfspoor in de Lisserbroek. De boeren weidden ook hun koeien in de duinen en de nog niet ontgonnen laagvlakten. In de herfst werden de varkens het bos ingejaagd, nadat ze eerst waren gebrandmerkt om ze later te kunnen herkennen. De varkens waren vooral gek op eikels. De varkens zagen er meer uit als everzwijnen dan als de huidige varkens.

De oppervlakte van de grond drukte men uit in een morgen ((0,85 ha). De oorsprong van deze maat kwam van de oppervlakte, die een span ossen op een ochtend kon ploegen.

 Veel risico’s

Het landbouwbedrijf was vol risico’s en dat maakte het boerenleven zwaar. De opbrengsten waren zeer wisselvallig. Dat had te maken met de geringe bemesting. Ook de grondbewerking was slecht, evenals het nauwelijks te beteugelen onkruid. Ook vernielden enorme zandverstuivingen regelmatig de gewassen. Een ander groot probleem was de wildschade van vooral konijnen uit de duinen, die zich tegoed deden aan de gewassen op de akkers. Ter bescherming van het gewas maakten de boeren een zogenaamde banheining en later een bansloot. Dit om konijnen van de akkers te weren. Een banheining bestond uit palen, waartussen takken werden gevlochten van o.a. wilgen en meidoorns. Een bansloot werd aan de kant van de akker loodrecht afgegraven, zodat de konijnen niet zo gemakkelijk konden oversteken. Een gedeelte van een bansloot, de Banzijp genoemd, is nog steeds te herkennen vlak vóór boerderij Wassergeest. De Banzijp liep vanaf Lisse langs boerderij Wassergeest tot voorbij de Engel en waterde uit in de Beek bij de HH Engelbewaarderskerk. De Banzijp was de scheiding tussen de beteelde strandvlakte ten westen van de sloot tot de Achterweg en de strandwal met veel konijnen aan de oostkant waarop de Heereweg loopt. De Banzijp is in 1541 gegraven. Vóór die tijd was het een banheining. Behalve konijnenvraat hadden de landbouwers ook last van loslopende koeien, reeën, vossen, muizen, ratten, slakken en ander ongedierte. In 1493 was er bijvoorbeeld een enorme muizenplaag waardoor vrijwel de hele oogst mislukte.

Deze en alle voorgaande 200 columns van Sporen van Vroeger over Lisse staan op de website Ouidlisse.nl. Door bij het vergrootglas bepaalde woorden in te typen, zie je alle artikelen met deze woorden. Ook op de website van het LisserNieuws zijn de columns te vinden.

Foto: De gegevens zijn ontleend aan deel 3: het boerenbedrijf uit de serie “Ach Lieve Tijd, 1000 jaar Duin- en Bollenstreek’.

Foto: De gegevens zijn ontleend aan deel 3: het boerenbedrijf uit de serie “Ach Lieve Tijd, 1000 jaar Duin- en Bollenstreek’.

Foto: De grenzen van Lisse werden in de 13e eeuw of eerder vastgesteld. De Ringvaart werd later de oostelijke grens. Foto: Digitale Cultuurhistorische Atlas van de Duin- en Bollenstreek

Lisse 825 jaar, maar de grenzen waren er al eerder

/in , /door

Sporen van vroeger (LisserNieuws)                                                            

9 mei 2023

 door Nico Groen

Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. Lisse als leenambacht van de graven komt in ieder geval in 1281 voor, maar waarschijnlijk al heel wat jaartjes eerder als leenambacht van de Teylingers. Hoe kwamen de grenzen van ambachten tot stand?

Uiterlijk rond 1281, maar mogelijk dus eerder moeten er kunstmatige grenzen ge­trokken zijn. Bijna overal werden herkenbare landschapselementen gebruikt, zoals beekjes, wegen en dijken. Dat zal in Lisse niet anders geweest zijn. De graven van Holland begonnen in de 11e eeuw ambachtsheerlijkheden of kortweg ambachten uit te geven in leen (een soort langdurige pacht) aan een leenheer met veel rechten, zoals belastingen heffen en lagere rechtspraak. De leenheer benoemde meestal een schout, die de meeste dingen moest regelen met de inwoners. Zo moet het met het ambacht Lisse ook gegaan zijn. De grenzen met de omliggende ambachten werden toen vastgesteld.

De grens met Sassenheim

De grens tussen Sassenheim en Lisse is een vrijwel rechte lijn, die dwars door de Cleypoel loopt. Een akte uit 1346 geeft aan dat ‘den Cley-Poele’ toen in ieder geval al bestond. Was de grens jonger dan 1346, dan zou hij beslist om de Cleypoel heen gelegd zijn, maar de grens loopt er dwars doorheen. Ondanks het landverlies bleef men de oude grens handhaven. Aad van der Geest maakt in een uitgebreid artikel in 2010 van de jubileumuitgave van de Stichting Oud Sassenheim aannemelijk dat de grens ooit een dijk is geweest. Een z.g. wendeldijk of keerdijk. De storm­vloeden van 1170 en 1196 zorgden er voor dat de Zuiderzee en het IJ een stuk groter werden en in open verbinding stonden via het Spaarne tot bijna bij de Oude Rijn. Om de dorpskernen langs de Oude Rijn te beschermen, zou de wendeldijk aangelegd zijn vanaf de huidige Elbalaan via boerderij Pennings verder naar het zuiden en het oosten om de dorpskernen langs de Oude Rijn te beschermen.

 De grens met Voorhout, Noordwijkerhout en Hillegom

De grens met Voorhout is nog steeds te zien als een kronkelig lijn. Deze lijn moet vroeger een beekje zijn geweest, dat het water aan de oostkant van het Keukenduin afvoerde naar het zuidwesten.

De westelijke grens met Noordwijkerhout kwam in de strandvlakte ten westen van het Keukenduin te liggen. Het water verzamelde zich op het laagste punt. Het water kon niet naar het westen, oosten en noorden stromen. Het werd allemaal op een natuurlijke manier via een beek afgevoerd naar de Oude Rijn. Later werd de beek gekanaliseerd tot Veenwetering en nog later werd hier de Trekvaart gegraven.

Op een kaart uit 1615 is te zien dat de noordelijke grens vanaf de Heereweg tot het Haarlemmermeer langs de Gerrit Avenwegh liep. Net ten zuiden van deze weg liep een beek. Dat was de grens. Vanaf de Heereweg werd een rechte lijn door de Wildernisse getrokken naar een herkenbaar punt in de buurt van de Trekvaart. De oostzijde van Lisse werd begrensd door het water. Deze grens lag toentertijd ver voorbij het Turfspoor in de Lisserbroek.

Foto: De grenzen van Lisse werden in de 13e eeuw of eerder vastgesteld. De Ringvaart werd later de oostelijke grens. Foto: Digitale Cultuurhistorische Atlas van de Duin- en Bollenstreek

Foto: De grenzen van Lisse werden in de 13e eeuw of eerder vastgesteld. De Ringvaart werd later de oostelijke grens. Foto: Digitale Cultuurhistorische Atlas van de Duin- en Bollenstreek

Lisse 825 jaar, maar de het veen werd al mogelijk al eerder gebruikt

/in , /door

Sporen van vroeger ( LisserNieuws)                                                            

25 april 2023

door Nico Groen

 Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda staat op de website van de gemeente Lisse. De Romeinen schreven al in het jaar 77 dat een armzalig volk aan de kust aardkluiten met hun handen uit de grond trokken en deze verstookten voor het verwarmen van hun verstijfde ledenmaten en voor het koken. In Lisse is al in de 13e eeuw veen gewonnen, zoals bij het gehucht Daerrode.

Onderstaand verhaal is gebaseerd op slechts enkele feiten. Het verhaal moet meer gezien worden als ‘hoe het er in Lisse aan toe gegaan kan zijn’.

Voordat de graven van Holland zich bemoeiden met het in cultuur brengen van veengronden zal op kleine schaal al veen gewonnen zijn in Lisse voor verwarming en koken. Waar kan dit in Lisse geweest zijn? Het moet in ieder geval veengrond en vlak bij het dorp zijn geweest. De plek die daarvoor het meest in aanmerking komt is de vroegere Hoppoel. Dit was in de 17e eeuw op landkaarten een ronde, onnatuurlijke vijver. ‘Hop’ betekende vroeger ‘rond’, tegenwoordig nog te herkennen in het woord ‘hoepel’. Deze poel lag waar nu de Salemkerk, speeltuin Marijke en FloraLis zijn.

De graven van Holland kregen vanaf de 12e eeuw steeds meer macht en bepaalden wat er gebeurde aan het landschap. Doordat er steeds meer mensen en steden bij kwamen, moest het cultuurlandschap worden uitgebreid. In het moerassige land werden sloten en afvoersloten gemaakt, zodat het water gemakkelijker kon wegstromen. Hoogveen werd gewonnen en land in cultuur gebracht. In de Bollenstreek betekende dit dat in de laagvlakten afvoersloten, toen weteringen genoemd, richting de Oude Rijn werden gemaakt en dat het land tot een bepaalde hoogte werd afgeveend, waarna meestal grasland voor het vee overbleef, zoals in de Lageveense polder ten westen van het Keukenduin.

Geestgronden maken

Anders was dit in veengebieden met een kleine laag veen, zoals de strandvlakte vanaf de Achterweg richting Heereweg tot halverwege de huidige boerderij Wassergeest. Vanaf Wassergeest tot de Heereweg behoorde de grond tot de hoge strandwal, de wildernisse genoemd. De toen zo genoemde banheining tussen deze twee gebieden moest er voor zorgen, dat het wild, zoals konijnen, in de wildernisse bleef. De bovenste laag van het veen in de strandvlakte was niet geschikt als turf en werd opzij gelegd. Vervolgens werd het veen tot op het zand verwijderd om te worden gebruikt.  De opzij gelegde bovenlaag kwam weer op het zand. Dit werd gemengd met de bovenste laag zand. Op deze manier ontstonden de beroemde geestgronden, waarop heel goed groenten en kruiden konden worden geteeld. Dit alles is zo ongeveer aan het begin van de 14e eeuw gerealiseerd.

Ten oosten van de Heereweg was het een ander verhaal. Waar nu de Poelpolder is werd er waarschijnlijk op grote schaal tot op de kleilaag veen gedolven in de 12e of 13e eeuw. Op deze manier ontstonden diverse afzonderlijk poelen. De Noordpoel, de Zuidpoel, De Cleypoel en mogelijk Geestwater. Later werd door stormen en hoog water het overgebleven veen weggeslagen.

Foto: Het turfsteken was zwaar werk Foto: Wikipedia

Foto: Het turfsteken was zwaar werk

Foto: Wikipedia

 

Cultuur-Historische Vereniging “Oud Lisse”

Lisse 825 jaar: Graaf Willen II stichtte in 1250 een kapelanie

/in , /door

Sporen van vroeger  (LisserNieuws)                                                           

11 april 2023

 door Nico Groen

Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda staat op de website van de gemeente Lisse. In 1250 stichtte Willem II, graaf van Holland (1228-1256) een kapelanie of vicarie in Lisse. In de vorige ‘Sporen van vroeger’ zagen we dat Dirck van der Specke in 1250 was geboren als bastaardzoon van graaf Willem II. Het jaartal 1250 kan bijna geen toeval zijn.

Tijdens de Middeleeuwen kwam het regelmatig voor dat edellieden of gegoede burgers een vicarie stichtten in een parochiekerk of kapel. Er werd dan een priester aangesteld die met een zekere regelmaat memoriediensten moest houden. Dat wil zeggen dat hij missen moest lezen voor de ziel van de stichter van de betreffende vicarie en voor de zielen van zijn familieleden, om zo de tijd in het vagevuur te bekorten. De priester die aan een dergelijke stichting verbonden was, werd vicaris genoemd. In veel gevallen was hij een familielid van de stichter, want die had namelijk het recht om de vicaris voor te dragen: het zogenoemde collatierecht.
Na het overlijden van de stichter kwam dit collatierecht in handen van zijn erfgenamen. Om er voor te zorgen dat de vicaris in zijn levensonderhoud kon voorzien, ging de stichting van een vicarie gepaard met de schenking van landerijen of andere goederen, waarvan de opbrengst ten goede kwam aan de vicaris. Bij een vicarie moesten deze goederen geestelijk worden gemaakt (d.w.z. onder geestelijk recht worden gebracht). Daarnaast diende de stichting door de bisschop van Utrecht te worden bekrachtigd. Bij een vicarie kon de priester die de missen opdroeg niet worden afgezet. Wie de eerste vicarissen in Lisse waren is niet bekend. Ook is onbekend waar deze kapel heeft gestaan.

Sint Servaas
De vicarie van Lisse was ter ere van Sint Servaas. Waarom is de vraag. Lisse maakte in de dertiende en veertiende eeuw op kerkelijk gebied deel uit van de parochie van Sassenheim. De beschermheilige van deze parochie was Sint Pancratius. De naamdag van Sint Servaas is 13 mei (volgens de overlevering zou hij namelijk op 13 mei 384 zijn overleden). Samen met Sint Mamertus (11 mei), Sint Pancratius (12 mei) en Sint Bonifatius van Tarsus (14 mei) behoort Sint Servaas tot de zogenoemde IJsheiligen. De band met Sassenheim zou kunnen verklaren waarom de vicarie in de kapel van Lisse aan Sint Servaas werd opgedragen. Misschien koos men bij de stichting van de vicarie van Lisse daarom eveneens voor een IJsheilige.

De vicarie zal gesticht zijn door graaf Willem II om boete te doen vanwege de geboorte van zijn bastaardzoon.

1182

Er gaan stemmen op om 1182 te bestempelen als de eerste vermelding van Lisse. Er is weliswaar een onduidelijke vermelding van het woord lis in 1182. Maar in deze Latijnse oorkonde staat niet dat de gevierde bruiloft ‘te Lisse’ was, vandaar dat het officieel op 1198 wordt gehouden.

Foto: Tekening van de oude kerk zonder zijbeuk. Foto: Oud Lisse

 

Lisse 825 jaar en het huis Ter Specke

/in , /door

Sporen van vroeger  (LisserNieuws)                                                           

28 maart 2023

 door Nico Groen

 Lisse bestaat dit jaar op papier 825 jaar. Dit wordt groots gevierd in Lisse. De agenda vindt u op de website van de gemeente Lisse. Huis Ter Specke werd in 1343 genoemd als ‘stenen huis’. Mogelijk was dit huis er al veel eerder. De familie Van der Specke woonde namelijk al een eeuw eerder in Lisse.

Speck betekende in de middeleeuwen knuppelpad in een moerassig gebied. Het betrof een constructie van in de lengterichting evenwijdig liggende palen met dwars daarop liggende  takken. Aan weerszijde stonden palen. Als het pad verrotte of in het moeras zakte kwamen er nieuw palen en takken bovenop. Zo’n pad was in gebruik bij de familie Van der Specke, want ten noorden van de huidige Speckelaan had de familie ook grond in leen. Mogelijk werd hun veengebied ook Speck genoemd. De familie van der Specke vernoemde zich naar het pad of het gebied.

Willem van der Specke ook Verspeck genoemd, wordt omstreeks 1280 in Lisse geboren en is daar in 1344 ook overleden. Hij en zijn nageslacht waren van de lagere adel. Zijn waarschijnlijke vader, Dirck van der Specke, was geboren in 1250 en is overleden in 1312. Bij de geboorte van Willem was Dirck dus ongeveer 30 jaar oud en woonachtig in Lisse.

Bastaardzoon van graaf Willen II.

Deze Dirck van der Specke (1250-1312) was een bastaardzoon van graaf Willem II (1228-1256) en werd daarom ook Dirck van Holland genoemd. Vanwege zijn afkomst had hij belangrijke functies bij het graafschap Holland. Hij was o.a. landcommandeur van Holland  van 1287 tot 1307 bij het ridderschap van de Duitse Orde. Dat was bij de balije (afdeling) Utrecht, die een stuk of 15 onderafdelingen had, vooral in het westen van het land. De ridderlijke orde is in 1189 opgericht en werd in 1190 door de paus bekrachtigd. De balije van Utrecht had veel grond en boerderijen door giften in bezit gekregen. De opbrengsten van huur en pacht werden aan allerlei goede doelen besteed. Alleen adellijke lieden mochten lid worden van de ridderlijke orde. Omdat Dirck een bastaardzoon was ging dat niet zomaar. Het lidmaatschap van de orde met dispensatie is door graaf Willem II, voor zijn bastaardzoon Dirck, aangevraagd bij de paus van Rome en gehonoreerd.

Ook het nageslacht in Lisse heeft vele belangrijke functies gehad. Genoemd kunnen worden: diverse keren schout van Lisse, schepen van Haarlem, schout van Noordwijkerhout, schout van Haarlem, schepen en burgemeester in Leiden, kerkmeester van de St. Pieterskerk en rentmeester van Kennemerland en West-Friesland.

Aan een oorkonde uit 1395 van een volgende Dirck van der Speck (overleden voor 1418) zit een wapen, waaruit blijkt dat Van der Speck afstamt van de graven van Holland want hij hanteert eenzelfde soort wapen met een barensteel. In 1269 wordt Symon van Teylingen ‘neef’ van graaf Floris V genoemd. Ook de term ‘bloedverwant’ tussen de Teylingers, de familie Bredero en de graven is opgeschreven. Dit is ook aan de wapens te zien.

Foto: Links boven het wapen van de graven, recht boven, die van Van der Speck. De onderste 2 van Teylingen en Bredero
Foto: Internet