De wilde flora de Bollenstreek: Klaproos ofwel papaver

De klaproos of zo u wilt papaver heeft nog heel wat aardige eigenschappen. Ook heeft ze symbolische waarde.

Liesbeth Brouwer

Nieuwsblad 22 nummer 3  2023

Klaproos
De papaverfamilie bestaat uit verschillende soorten waarvan er in onze Bollenstreek meerdere voorkomen. De grote klaproos (Papaver rhoeas) en de bleke klaproos (Papaver dubium) vind je regelmatig in wegbermen en slootkanten. De slaapbol (Papaver somniferum) is zeldzaam.
Eén klaproos kan tot wel 100 zaadjes maken, die door de wind over een grote afstand worden verspreid. De zaadjes van de klaproos blijven heel lang hun kiemkracht houden, waardoor ze zelfs na meer dan 10 jaar onverwacht op kunnen komen. Dat gebeurt voornamelijk op plekken, die vlak daarvoor omgewerkt zijn, zoals bij werkzaamheden aan wegbermen en slootkanten. Klaprozen houden namelijk van pas bewerkte grond. De slaapbol is een bloem die niet meer uit de borderbegroeiing van onze tuinen is weg te denken. Dat zijn dan veelal variëteiten die specifiek op tuingebruik zijn geselecteerd. Maar door de grote kiemkracht en de makkelijke verspreiding zie je ze soms spontaan opduiken buiten onze gecultiveerde tuintjes. Niet alle papaversoorten zijn echte klaprozen, hier beperken we ons tot bovenstaande soorten. De naam papaver komt uit het Grieks en betekent iets als ‘vadertje’. De klaproos voelt zich thuis op schrale grond. Nectar vormt de papaver niet, maar het stuifmeel is gewild. Bijen en hommels zijn gek op deze frêle bloemen.
Na de bestuiving laten ze dezelfde dag hun blaadjes al vallen. De klaproos is ook een beetje een weersvoorspeller. Komt er regen, dan klappen de bloemblaadjes dicht. Ze doen hun naam eer aan. In België hebben ze het ook wel over donder(of onweers)bloemen. Een boeket klaprozen werd wel gezegend in de kerk en wanneer onweer naderde dan bood het in brand steken van de gezegende bloemen bescherming. Een gezegde luidde “Beginnen donderwolken op te doemen, stook dan vlug uw donderbloemen”.

11-11-11 (11-11- 1918, 11 uur)
In ons land speelt het misschien wat minder, maar 11 november is in de landen die betrokken waren bij de Eerste Wereldoorlog een datum om te herdenken. Op 11 november 1918 werd om 11 uur de wapenstilstand getekend. Met de ondertekening van het vredesverdrag van Versailles op 28 juni 1919 kwam er officieel een einde aan de oorlog. De wapenstilstand betekende het einde van een periode van heel veel gruwelijkheden die zich afspeelden in en om de loopgraven. Door de aanleg van al die loopgraven en inslagen van bommen was de grond helemaal omgewoeld en daardoor kwamen veel zaden van de klaproos bloot te liggen. Ideaal voor het zaad want juist dan kan het ontkiemen. De velden in Vlaanderen kleurden massaal rood van de klaprozen. Nu vertelden diverse legendes al lang dat de klaproos was ontstaan op slagvelden. Bloed voor bloed. De bloem zou de mooie kleur te danken hebben aan het bloed van omgekomen helden. De velden van Vlaanderen bewezen het!

Symbool
Die tere, mooie klaproos kan er natuurlijk niets aan doen dat mensen elkaar gruwelijkheden aandoen, maar ze werd wel het symbool voor de gevallenen. Een Canadese militaire arts, John McCrae, zag in 1915 die enorme hoeveelheden klaprozen op het slagveld en dat inspireerde hem tot een gedicht dat symbool werd voor de gevallenen. Het gedicht is in vele talen vertaald en inspireerde om de klaproos als symbool te gaan gebruiken. Klaprozen en speldjes van klaprozen werden verkocht om met de opbrengst oud-soldaten te ondersteunen. Eerst werden echte papavers gebruikt, maar al gauw werden papieren klaprozen gevouwen voor dat doel. In 1920 koos de Amerikaanse stichting voor oorlogsveteranen de klaproos officieel als symbool. In 1921 hield de liefdadigheidsorganisatie ‘The Royal British Legion’ de eerste officiële wapenstilstandsdag om de gesneuvelden te herdenken. Deze organisaties zetten zich met behulp van vele donaties nog steeds in voor oorlogsveteranen en hun familie, want ook de betrokkenen bij recente oorlogsmissies worden gesteund. In België, Frankrijk, Groot-Brittannië, Canada en de Verenigde Staten worden herdenkingen rond 11 november georganiseerd en zie je kransen van papavers en mensen met klaproosspeldjes die daarmee hun betrokkenheid tonen.

Slaapbol (Papaver somniferum)
De slaapbol is al duizenden jaren geleden in cultuur gebracht. Doel was o.a. het gebruik als voedsel en als medicijn. De soortnaam somniferum betekent slaap brengend en dat duidt al op het gebruik. In de 16de eeuw beschreef de arts en kruidengeneeskundige Dodonaeus de slaapverwekkende werking van dit zaad en het sap. Het planten- of melksap bevat een aantal alkaloïden die verband houden met dat slaap verwekkende. Het plantensap zou ook hier gebruikt zijn om lastige, huilende kinderen rustig te krijgen. Sliepen ze als een (klap)roos! De fraaie doosvrucht zit vol oliehoudende zaden. Die zaden konden geperst worden tot olie. De olie gebruikte men voor zeep, zalven en verven. Papaverolie werd gebruikt in de schilderkunst om craquelures te laten vormen. De olie absorbeerde de bovenste laag verf zeer snel en dat gaf een speciaal effect. De werking van het ingedroogde melksap, opium, was al veel eerder bekend. Uit 4000 voor Christus is er al een beschrijving van medicinale opium van Soemeriërs uit het huidige Irak. In die contreien bevatten de zaaddozen van de slaapbol ook een veel hoger percentage opium dan op onze breedtegraad, waar het percentage bijna nul is. Rond 1700 begon men opium als genotmiddel te gebruiken. En dat ging verder: morfine, codeïne, heroïne enz. Voor de medische wereld waren de toepassingen vaak een zegen, maar voor anderen, zoals slachtoffers van de oorlogen waar de klaproos symbool voor stond, bleek een verslaving de trieste afloop. Maar ook daar heeft die mooie papaver geen schuld aan. Het zijn heel decoratieve planten en in gedroogde vorm sieren ze menig boeket. Eten doen we de zaden nog steeds. Maanzaad (de doosvrucht wordt ook wel maanbol genoemd) wordt gebruikt op broden, cakes enz. enz. Kortom, een heel veelzijdige, soms gevaarlijke, plant.

Bovenstaande is naar aanleiding van het boek ‘Van Aardaker tot Zwanenbloem’

In Vlaamse velden
In de Vlaamse velden klappen rozen open
Tussen witte kruisjes, rij op rij,
Die onze plaats hier merken, wijl in ‘t zwerk
De leeuweriken fluitend werken, onverhoord
Verstomd door het gebulder op de grond.
Wij zijn de Doden. Zo-even leefden wij.
Wij dronken dauw. De zon zagen wij zakken.
Wij kusten en werden gekust. Nu rusten wij
In Vlaamse velden voor de Vlaamse kust.
Toe: trekt gij u ons krakeel aan met de vijand
Aan u passeren wij, met zwakke hand, de fakkel.
Houdt hem hoog. Weest gij de helden.
Laten de Doden
Die wij zijn niet stikken of wij vinden slaap noch
Vrede – ook al klappen zoveel rozen open
In zovele Vlaamse velden.

vertaling Tom Lanoye